Vị trí lãnh thổ, dân số , cơ cấu tộc dân

Bắc Giang là một tỉnh miền núi trung du  thuộc vùng Đông Bắc Việt Nam.  Bắc và Đông Bắc giáp tỉnh Lạng Sơn, Tây và Tây Bắc  giáp tỉnh Thái Nguyên, Nam và Đông Nam giáp  hai tỉnh Bắc Ninh và Quảng Ninh . Diện tích toàn tỉnh là 3827.4km² , đứng hàng thứ 34 trong số 61 tỉnh và thành phố cả nước. Dân số năm 1999 là 1 497 100 người. Năm 2006  là 1 594 300 và năm 2010 có lẽ đã đến 1700 000 .

 

Tỉnh lỵ là thị xã Bắc Giang,  dân số năm 2003 đã trên 126 810 người. Tỉnh  Bắc Giang  có 5 huyện (  xin nhắc lại là sau tháng 8 năm 1945, bỏ  các đơn vị hành chánh: phủ  là huyện lớn đông dân, huyện ít dân phần nhiều ít tộc dân Kinh là  châu, bỏ cấp tổng , mở rộng cấp xã, cả ba loại loại phủ, châu,  huyện cũ  gọi chung là huyện ). Bắc Giang  gồm 9 huyện  và thị xã Bắc Giang. Các huyện là Yên Thế ( Cầu Gồ , Bố Hạ , huyện lỵ), Lục Ngạn ( Chủ ), Sơn Động ( An Châu huyện lỵ, Thanh sơn), Lục Nam ( Đồi Ngô , Lục Nam huỵện lỵ), Tân Yên ( Nhã Nam, Cao Thượng, Nhã Nam huyện lỵ ), Hiệp Hòa ( Thắng ), Lạng Giang ( Kép ), Việt Yên ( Nếnh , Bích Động, huyện lỵ ) và Yên Dũng ( Tân Dân , Neo, huyện lỵ) gồm 205 xã, 5 phường và 14 thị trấn . Huyện lớn nhất là Lục Ngạn ( 1011 km² ), nhỏ nhất là Việt Yên. Năm 1999, dân số đông nhất là Hiệp Hòa  205 000 người, ít nhất là Sơn Động  64 200 người. Năm 2003 đông nhất vẫn là huyện Hiệp Hòa 210 980 người và  ít nhất vẫn là Sơn Động 70 629 người.

 

Trên địa bàn Bắc Giang có 8 tộc dân sinh sống . Đông nhất là tộc dân  Kinh,  năm 1999 đã chiếm 86%  tổng số, thứ đến là  các tộc dân Nùng ( 3.5 % ), Tày (1.9% ), Hoa ( 1.1 % ), Sán Chay ( 1.2%), Sán Dìu ( 1.1% ), Dao ( 0.4% ), Mường ( 0.1 % ) v.v…Theo  tổng kiểm tra dân số  ngày 1 tháng 4 năm 2009,  tộc dân Kinh chiếm 88.1 % dân số , tộc dân Nùng 4.5 % , Tày 2.6 % , Hoa 1.6% và Dao ) 0.5 %

Tỉnh lỵ Bắc Giang cách Hà nội  51 km. Bắc Giang có một số trục giao thông quan trọng quốc gia chạy qua : quốc lộ 1A, quốc lộ giao thông liên vùng như quốc lộ 31, quốc lộ 37 nối Bắc Giang với Lạng Sơn, Móng Cái - Quảng Ninh, Hải Dương, Hải Phòng, ra cảng Cái Lân - Quảng Nính. Đường sắt nối Kép và Quảng Ninh. Đường thủy theo sông Thương, sông Cầu và sông Lục Nam.  

 

Đơi các vua Hùng Vương, Bắc Giang thuộc Võ Ninh.  Năm 1469, vua Lê Thánh Tông thành lập trấn Kinh Bắc. Năm 1822  vua Minh Mạng đổi  trấn Kinh Bắc thành  trấn Bắc Ninh. Năm 1831, trấn Bắc Ninh đổi thành tỉnh Bắc Ninh. Năm 1895, tỉnh Bắc Giang được thành lập , tách rời khỏi tỉnh Bắc Ninh với 2 phủ: Lạng Giang, Đa Phúc  và 6 huyện: Việt Yên, Yên Dũng, Kim Anh, Yên Thế, Hiệp Hòa, Phượng Nhỡn. Tỉnh lỵ có tên là Phủ Lạng Thuơng ,  nay là tỉnh lỵ Bắc Giang .  Năm  1896 , phủ Đa Phúc và huyện  Kim  hoàn trả lại cho tỉnh Bắc Ninh. Từ năm 1921 đến năm 1945, Bắc Giang gồm 3 phủ: Yên Thế, Sơn Động, Lạng Giang, 1 châu : Hữu Lũng, 4 huyện: Hiệp Hòa, Lục Ngạn, Việt Yên, Yên Dũng với 13 tổng, 453 xã. Ngày 27/10/1962 Bắc Giang cùng Bắc Ninh sáp nhập thành một tỉnh lấy tên là Hà Bắc . Ngày 6/11/1996 Quốc hội Khóa IX , tách tỉnh Hà Bắc ra  thành 2 tỉnh Bắc Giang và Bắc Ninh. Bắc Giang có nghĩa là  sông phía Bắc, gồm 1 thị xã là tỉnh lỵ Bắc Giang ( 5 phường, 4 xã )  và 9 huyện như đã kể trên.     

 

 

Có thể phân biệt địa hình Bắc Giang ra làm 4 khu vực :

·         Khu vực miền núi xâm thực,  được nâng lên mạnh, thuộc lưu vực sông Lục Nam.  Khu vực này có những đỉnh núi cao, hiểm trở của tỉnh Bắc Giang. Các dãy núi Bảo Đài - Cấm Sơn và Huyền Đinh - Yên Tử là ranh giới của tỉnh và các tỉnh Lạng Sơn , Quảng Ninh , Hải Dương. Trên dãy núi  Huyền Dinh - Yên Tử, đỉnh cao nhất là Yên Tử ở Sơn Động - Lục Ngạn cao 1063m. Trên đường đỉnh các dãy núi Bảo Đài- Cấm Sơn là đỉnh Ba Vòi ở Lục Ngạn, cao  975m. 

 

·         Khu vực miền đồi trung du được nâng lên yếu hơn, thấp dần từ Bắc xuống Nam và từ Đông  sang Tây. Trong phạm vi tỉnh, ranh phân giới với miền núi kể trên là đường dọc theo chân núi Huyền Đinh lên Biển Động, men theo chân núi Bảo Đài lên Bến Lường ở phía Bắc thị trấn Kép. Ranh giới phía nam là đường từ Cẩm Lý huyện Lục Nam đến Lạng Giang, sang Nhã Nam  rồi đến đường phân giới với tỉnh Thái Nguyên. Đây là miền đồi trung du được cấu tạo bằng trầm tích đá gốc. Các ngọn đồi có cao độ 40- 50m

 

·         Khu vực thềm phù sa cỗ bị chia cắt yếu. Địa hình chủ yếu  là các đồi thoải lượn sóng, độ cao dưới 30 m, trên nền phù sa của Sông Cầu, sông Thương, thấy rất rỏ ở các huyện Hiệp Hòa, Tân Yên và thị xã Bắc Giang.

 

·         Khu vực thềm mài mòn cũ, bị chia cắt yếu, có những núi sót. Chủ yếu  là những đồi núi thấp, khá bằng phẳng và những miền trũng với những khối núi sót như núi Neo ở Yên Dũng, cao 260m và Dỉnh Sơn ở Việt Yên ,

 

Địa hình đa dạng giúp nhiều điều kiện cho tỉnh Bắc Giang phát triển nông lâm nghiệp theo hướng đa dạng hóa loại cây trồng, động vật nuôi. Ngày nay nhiều đồi thấp  và máng trũng ở Yên Dũng, Việt Yên … dân gian đã cải tạo thành những ruộng nương  cao thấp khác nhau  cho thích nghi với cây lương thực và cây công nghiệp ngắn ngày.

 

Bắc Giang có 3 con sông lớn là sông Cầu, sông Thương và sông Lục Nam. Các sông này đều  chảy về phía Phả Lại, thuộc tỉnh Hải Dương. 3 sông lớn này thuộc hệ thống sông Thái Bình , bắt đầu từ  khúc Lục Đầu ở Phả Lại. Đây là 3 trong số 4  sông chảy  vào Lục Đầu, sông thứ 4 là sông Đuống.   

 

Sông Lục Nam bắt nguồn từ Đình Lập , tỉnh Lạng Sơn, dài 178km.  Từ Lạng Sơn đến Chũ- Lục Ngạn lòng hẹp, uốn khúc, gồ ghề, nhiều thác ghềnh, độ dốc lớn. Từ Chũ đến  Đồi Ngô - Lục Nam  lòng sông rộng, trung bình 80- 100m, độ sâu trung bình 4-5 m. Từ Lục Nam đến ngả ba Nhãn ( cửa ra ), lòng sông rộng và sâu hơn. Sông Lục Nam có 33 nhánh, trong đó có 4 nhánh lớn  là sông Ràng, sông Thanh Luân, sông Cẩm Đàn và sông Bò.

 

Sông Thương có tên chữ là sông Nhật Đức. Theo truyền thuyết, sở dĩ có tên là sông Thương vì  sứ thần nước ta sang Trung Quốc hoặc binh lính  lên trấn ải biên giới, gia đình bạn bè, họ hàng thân thích chỉ tiễn đưa đến đây, từ biệt tỏ tình quyến luyến, thương nhớ. Sông Thương phát nguyên từ dãy Na Pa Phước.  Đoạn chảy qua Bắc Giang dài 42 km chảy qua thị xã Bắc Giang. Đoạn sông từ đập Cấm Sơn trở lên hẹp, uốn khúc. Từ hạ lưu đập Cấm Sơn  đến Bố Hạ lòng sông rộng 40- 50m. Từ Bố Hạ đến thị xã Bắc Giang, lòng sông rộng 70-120m, thuyền bè có thể đi lại tiện lợi.  Sông Thương có 32 nhánh, trong đó có 3 nhánh lớn là sông Hóa, sông Tung và sông Sỏi.

 

Cảnh đẹp trên sông Cầu

   Chế độ thủy văn gồm hai mùa là mùa lũ và mùa cạn.  Mùa lũ từ tháng 5 đến tháng 9 , chiếm 70%  lượng nước cả năm, trong khi nhu cầu dùng nước lại ít hơn. Ngược lại mùa cạn  từ tháng 10 đến tháng  4 chiếm 30% lượng nước, trong khi nhu cầu lại nhiều. Chênh lệch mođun dòng chảy  năm ở sông Lục Nam tới 4 lần, sông Thương 3,5 lần và sông Cầu 2 lần.   
Ao -hồ -đầm ở Bắc Giang có diện tích 16 300 ha, chưa kể 10 000 ha ruộng trũng.  Bắc Giang có hai hồ nổi tiếng  là hồ Cấm Sơn  2 600 ha và hồ Khuôn Thần 240 ha. Cả hai hồ đều thuộc huyện Lục Ngạn.

Sông ngòi, hồ ao có giá trị  cung cấp nước, phát triễn thủy sản nước ngọt, du lịch. Trên các sông còn có trữ lượng lớn cát sỏi làm vật liệu xây dựng.

Vị trí đệm giữa  khu vực núi Đông Bắc và đồng bằng sông Hồng khiến khí hậu Bắc Giang  có tính cách đa dạng  của chế độ hoàn lưu gió mùa nhiệt đới. Mùa đông ít mưa, sương muối xuất hiện trên nhiều vùng đồi núi. Mùa hè nóng ẩm mưa nhiều, lượng mưa phân phối không đều do ảnh hưởng địa hình. Mưa giảm dần từ phía Quảng Ninh về các huyện Lục Ngạn, Sơn Động và từ phía Hải Dương về huyện Yên Dũng. Lượng mưa cả năm trung bình 1300-1800mm. Vùng núi bị vĩ độ và địa thế bình phong chi phối nên ít mưa và khô hanh.  Gió biển có nhiều hơi nước theo thung lũng sông Thương đưa lên phía  Bắc, đem về  gió lạnh, mùa đông đến sớm   

Nhiệt độ thấp dần từ trung du lên miền núi. Mùa nóng từ tháng 5 đến tháng chín , nhiệt độ trung bình là 27-28⁰C. Mùa lạnh từ tháng 12 đến tháng 2, nhiệt độ trung bình 16-17 ⁰C.  Chỉ 1-2 tháng  có nhiệt độ không khí dưới 15⁰C, và 3 tháng  trên 27⁰C. Số giờ nắng  từ 1530 giờ đến 1776 giờ, ít biến động. Vùng đồi trung du lạnh vừa và ẩm là  điều kiện thuận lợi cho viêc phát triễn cây ăn trái ( ăn quả ) và cây công nghiệp phụ nhiệt đới ,bán ôn đới nay đã có nhiều tiến bộ mới trên thế giới.  Vùng núi lạnh và ẩm  thuận lợi  cho  trồng trà ( chè ),  các loại rau ôn đới xuất khẩu sang các xứ lạnh mùa đông giá ( miền Bắc Trung Quốc , Đại Hàn ( Cao Ly , Triều Tiên ), Nhật Bổn … và các loại cây rừng lá kim, pơ mu, tùng bách…  làm bột giấy, gỗ ván ép tốt…

Về  nguồn gốc phát sinh, đất đai Bắc Giang  có 2 nhóm chính là: nhóm đất phát sinh tại chỗ  do quá trình phong hóa hình thành và nhóm đất bồi tích do quá trình bồi tụ phù sa hình thành. Về mặt nông hóa thổ nhưỡng, Bắc Giang có 5 loại đất chính:

 

·         Đất ferralít vàng đỏ - Ferralic Acrisols phong hóa từ nhiều loại đá khác nhau , ở địa hình núi thấp  ở các huyện Sơn Động , Lục Nam, Lục Ngạn và Yên Thế. Nếu còn rừng tự nhiên che phủ, đất tương tối tốt. Nhưng nhiều rừng bị đốt phá, nên xói mòn nhiều, đất bị rửa trôi.

·         Đất ferralít màu vàng , đỏ vàng cũng thuộc loại Ferralic Acrisols , thuộc vùng gò đồi, phát triễn trên  đá phiến sét, phiến sa và biến chất, chua - acid, khả năng giữ nước kém, tỉ lệ sắt trong đất cao, nhưng đôi khi lại giàu calcium, phân bố cũng ở các huyện Sơn Động, Lục Nam, Lục Ngạn và Yên Thế .

·         Đất   ferralít đỏ vàng  đã bạc màu, biến đổi do quá trình canh tác, phân bố không thành vùng mà  rải rác xen kẻ với các ngọn đồi phiến thạch sét ở các huyện Tân Yên, Lục Nam, Sơn Động, Việt Yên.

·         Đất xám bạc màu trên phù sa cổ- Haplic Acrisols , phân bố ở Sơn Động, Yên Thế.

·         Đất phù sa trong đê không được bồi hàng năm và đất phù sa ngoài đê được bồi hàng năm, phân bố ở các huyện Hiệp Hòa, Việt Yên, Yên Dũng, Lạng Giang.   

 

Tuy  xếp hạng các loại đất kể trên thành loại đất tương đối màu mỡ ( 1/3 diện tích )  và các loại trung bình đến xấu, nghèo dinh dưỡng ( 2/3 diện tích ), nhưng trong khai thác cần có chế độ canh tác hợp lý, thích nghi, sử dụng đất luôn luôn luôn cần đầu  tư cải tạo đễ giữ vững, nâng cao thêm độ phì nhiêu, nhất là khi dùng các giống, tinh dòng cải thiện, cao năng, siêu năng ngày nay.

 

Bắc Giang có rừng gỗ với nhiều loài cây : như lim (Erythrophloeum fordii, họ leguminoseae

), lát hoa ( ? )  Chukrasia  tabularis họ Meliaceae),  sến ( Madhuca  pasquieri, họ Sapotaceae ) dẽ hay kha thụ  Bắc Giang ( Castanopsis boisii , một đại mộc cao 10 - 15m, có trái ăn được), dẽ lá phiến thon, mặt trên nâu láng ( Lithocarpus - Pasania  bacgiangiensis, một đại mộc trái không ăn được ), sồi dẽ bán cầu ( Lithocarpus corneus  var zonatus - Quercus hemisphericus ) một loại dẽ đại mộc rụng lá  cao 12- 15m. Và rừng tre, nứa  ở Sơn Động,Yên Thế. Năm 2000, Bắc Giang ghi là có 83 500 ha rừng tự nhiên  gồm 58 900 rừng sản xuất, 19 100 ha rừng phòng vệ, 5 500 ha rừng đặc dụng và 41 200 ha rừng trồng. Trử lượng gỗ cây đứng khoảng 2.9- 3.5 triệu m³ và 458 triệu cây  tre nứa. Trong rừng còn có các loại cây đặc sản, thảo dược như thông, trám , ba kích, sa nhân , đẳng sâm ….

Khóang sản Bắc Giang chủ yếu là các mỏ nhỏ . Năm 2000  than các loại ước lượng 106 triệu tấn phân bố ở Yên Thế , Lục Ngạn, Sơn Động . Cần cố gắng thăm dò  tiếp,  ít nhất là loại than cần thiết làm nhà máy urea khí than Bắc Giang , khỏi nhờ than Qủang Ninh chở đến.  Quặng sắt 500 000 tấn ở Yên Thế. Quặng đồng 84 000 tấn ở Lục Ngạn, Sơn Động. Không rỏ quặng đồng Bắc Giang có chứa thêm các nguyên tố cọng sinh khác như nicken, vàng, bạc, cobalt, selenium,  cobalt … không ? Cao lanh 3000 tấn ở Yên Dũng. Sét làm gạch chịu lữa 100 triệu tấn ở Tân Yên, Việt Yên. Sỏi, cuội kết 200 triệu m³ ở Hiệp Hòa, Lục Nam .  

Đáng kể trước tiên là Hồ Cấm Sơn, thuộc huyện Lục Ngạn. Như đã nói trên hồ rộng 2600 ha. Đến mùa mưa lũ nhiều mặt hồ có thể rộng  3 000 ha. Từ Hà Nội lái xe đến Bắc Ninh ( 31 km )  rồi đến Bắc Giang ( 51 Km, tiếp tục đến sông Hóa ( 98km )  và quẹo  thì đến hồ Cấm Sơn. Không chóng thì chầy, hồ Cấm Sơn sẽ là một  nơi nghỉ mát mùa hè cho du khách  và dân gian thủ đô Hà nội - Sơn Tây nới rộng, có thiết lập nay mai phương tiện tiêu khiển cận đại: bơi chèo thuyền, câu cá, đi bộ đường dài, thăm viếng  thôn ấp  các tộc dân ít người, đặc biệt những ngày lễ hội đồng bào Sán Dìu và  đồng bào Nùng ( hội xuân 15 tháng giêng âm lịch ).   

Hồ Khuôn Thần  có diện tích  240 ha. Lòng hồ có 5 đảo nhỏ  được trồng thông xanh , tuổi đã 15- 20 năm. Quanh hồ còn khoảng 700 ha rừng. Khu du lịch Khuôn Thần đang phát triễn.

Rừng nguyên sinh Khe Rỗ ở xã An Lạc huyện Sơn Động  có diện tích  3 7153 ha  với hệ thực vật,  gồm  236 loài cây lấy gỗ, 225 loài dược liệu quý, 37 loài thú, 73 loài chim, 18 loài bò sát. Khu rừng càng thêm sinh động với tiếng róc rách hàng loạt suối lớn, suối nhỏ khác nhau chảy suốt năm .   

Chùa Đức La  ở xã Tri Yên  huyện Yên Dũng. Chùa này xây dựng ở  thế kỷ thứ 12 là Trung tâm của Tam Bảo phái Thiền Trúc Lâm: vua Trần Nhân Tông, các hòa thượng  Pháp Loa và Huyền Quang. Một chùa khác đáng lưu ý ở Bắc Giang là  chùa Bổ Đà  ở xã Yên Sơn  huyện Việt Yên .     

Di tích Suối Mỡ  là nơi có đền thờ  công chúa Quế Mỵ Nương, đời vua Hùng thứ 16 , cách thị xã Bắc Giang  37 km, theo đường 31 và đường 293 và Suối Mỡ dọc theo thung lũng  giữa  hai dãy núi  Huyền Đinh và Yên Tử.  Suối Mỡ thuộc xã Nghĩa Phương , huyện Lục Nam  cách Hà Nội 90 km và cách thị xã Bắc Giang 40 km. Địa lý kiến tạo học - tectonics đã làm ra rất nhiều đá hình dạng thay đổi. Đá xếp từng lớp thành những tầng dốc khác biệt  theo lòng sông, làm thành những  thác suối thác to, nhỏ. Thành quả là những hồ, bồn tắm thiên nhiên. Dọc hai bên bờ  suối, cây mọc um tùm, soi bóng trên nước suối trong vắt.

Gốm Thổ Hà

Đình làng Thổ Hà  cách Hà Nội chừng 50 km,  xây dựng từ đời vua Lê Hy Tông . Chùa kiến trúc theo chữ Công, có nhiều cổ thụ bao quanh. Làng đồ gốm Thổ Hà nổi tiếng xa xưa, nhiều nhà có cột bằng chum vại. Gốm Thổ Hà là gốm sành nâu chủ yếu là hoa văn hình học,  hơn là hoa văn nâu sử dụng hoa lá, động vật làm đề tài  trang trí, kết hợp  hài hòa giữa  các thủ pháp nghệ thuật điêu khắc với nghệ thuật hội họa, cũng như kỷ thuật men và màu, là vẻ đẹp tiêu biểu  của gốm sành xốp Việt Nam. Từ đời nhà Lý ( các thế kỷ 11 - 12 ) sang nhà Trần ( thế kỷ 13- 14 )  ngành gốm đã đạt nhiều thành tựu rực rỡ nhờ sự xuất hiện  loại gốm sành xốp,  sành trắng, kỷ thuật khá thành thục và nghệ thuật cao ( sử dụng đất sét trắng  và cao lanh trắng  làm xương gốm, và men đất, men tro. Tiêu biểu là gốm hoa nâu , gốm men ngọc. Xin nhắc lại là đầu thế kỷ thứ 20, lò gốm Biên Hòa  - Đồng Nai và Lái Thiêu - Sông Bé sản xuất chủ yếu là sành xốp hoa văn kích thước lớn và màu men tươi sáng. Tuy nhiên vào thập niên 1980, dân làng Thổ Hà đã bỏ các đồ gốm xưa cũ, làm những đồ gốm loại mới ( gốm hoa lam, gốm tam sắc, ngũ sắc, các đồ sứ kiểu Lào Cai, Hải Dương chất liệu mới, vẽ đẹp mới, thủ pháp tạo hình  trang trí khác nhau). Các đình cỗ khác đáng bảo tồn  là đình Phúc Long cách thị xã 8 km về phía nam, đình Lỗ Hạnh  ở xã Đông Lỗ  huyện Hiệp Hòa…

            Di tích thành cũ Xương Giang , ở xã Xương Giang, cách thị xã Bắc Giang chừng 4 km . Do  quan binh nhà Minh  thiết lập  vào thế kỷ thứ 15 căn cứ quân sự , phía bắc  để bảo vệ cho thành Đông Quan ( Hà Nội ). Đã bị  quân khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi và Nguyễn Trãi lảnh đạo  phá tan  ngày 28/9/1427. Trước khi tiêu diệt 100 000  quân Minh  cánh thứ nhất;  đầu tiên diệt tòan bộ khoảng 10 000  tiền quân do Liễu Thăng  trực tiếp chỉ huy  tiến vào theo ngã Quảng Tây  để viện binh cho Vương Thông, bị vây hãm ở  thành Đông Quan , nhưng chủ quan khinh địch  nên chủ tướng cùng đội tiền quân đều chết  ở Mã Yên - Chi Lăng.

Lễ Hội Yên Thế

              Di tích và lễ hội Yên Thế

  ( gắn liền với lễ hội  đền Suối Mỡ, diễn ra vào ngày 10 tháng 3 âm lịch )  nơi còn dấu ấn của đồn Phồn Xương, căn cứ nghĩa quân Yên Thế   Hoàng Hoa Thám hay Cụ Đề chống Pháp, xây dựng ngày xưa. Khu du lịch Hoàng hoa Thám  nên gồm luôn cả  các địa danh lịch sử  dân gian Bắc Giang đã góp phần  xương máu, xây đắp chiến tuyến sông Cầu  cùng danh tướng Lý Thường Kiệt, làm nên  chiến thắng chống quân xâm lược Tống, với các chiến tích Nội Bàng, Xa Lý, Bình Than…  vẫn còn lưu truyền đến nay.  

Và di tích Hoàng Vân, được gọi là “An Toàn Khu ATK “  căn cứ Việt Minh khởi nghĩa thời kỳ 1940- 45 ở huyện Hiệp Hòa.

Tượng Lý Thường Kiệt trong Đại Nam Quốc Tự.

          Lý Thường Kiệt không phải họ Lý. Ông vốn họ Ngô, tên là Tuấn, người làng An Xá  Gia Lâm - Hà Nội, con của Sùng Tiết Tướng Ngô An Ngữ. Năm 20 tuổi, Ngô Tuấn được đưa vào  làm hoạn quan trong cung vua.  Năm 1069, ông được cử làm tướng tiên phong  theo vua Lý Thánh Tông  đi đánh Chămpa, lập công lớn. Vua phong làm  Phụ Quốc Thái Úy  tước Khai  quốc công , nhận ông làm em nuôi  và ban  cho ông họ Lý , do đó có tên là Lý Thường Kiệt. Khi nhà Tống chuẩn  bị xâm lược nước ta, ông  hội đàm với các đại thần, đề ra chiến lược “ Tiên phát chế nhân “.

Năm  1075,  ông chia hai đạo quân  đánh sang  đất nhà Tống.  Đạo quân thứ nhất do phó tướng Tôn Đản  chỉ huy  đánh thẳng vào thành Ung Châu (  thủ phủ tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc ) theo đường bộ. Đạo quân thứ hai do ông trực tiếp chỉ huy, theo đường biển đổ bộ  vào Châu  Khâm, Châu Liêm, tỉnh Quảng Đông.  Vào đất Tống ông nói rỏ lý do  cuộc hành quân của mình là đập tan  sự chuẩn bị xâm lược của nhà Tống và giúp nhân dân Hoa Nam  thoát cảnh lầm than  do nhà Tống gây ra.  Nhờ đó quân ông đi đến đâu quân Tống bị đánh tan đến đấy.  Quân ta tiến vào thành Ung Châu và sau một thời gian vây hãm đã hạ được thành. Hành quân kết quả, ông  hạ lệnh rút quân về. Lý Thường Kiệt là anh hùng  kiệt xuất nhất Việt Nam, một tướng Việt duy nhất dám đánh quân Hán -Tống xâm lăng tận thủ phủ Nam Ninh nước Tàu.  Tài năng kiệt xuất của ông làm kẻ thù khiếp phục. Theo Lê Qúi Đôn, chính sử Tống cũng phải thừa nhận binh pháp “ đánh đâu thắng đấy “   của Lý Thường Kiệt  và đã được  Sái Diên Khánh nhà Tống mô phỏng và Tống Thần Tông “ cho là phải “ . ( chiếu theo Văn Khê - 2000 )

  

Hoàng Hoa Thám  lúc còn bé  tên là Trương văn Nghĩa, người  làng Dị Chí  huyện Tiên Lữ tỉnh Hưng Yên ( Hải Hưng ). Bố mẹ  Hoàng Hoa Thám  đều gia nhập  cuộc khởi nghĩa của Nguyễn văn Nhàn ( Nùng văn Vân ) ở Sơn Tây. Năm 16 tuổi, ông tham gia khỏi nghĩa của Đại Trận ( 1870-  1875 ) . Khi Pháp chiếm Bắc Ninh tháng 3 năm 1884 ,  Hoàng Hoa Thám  gia nhập nghĩa binh  của Trần Quang Loan , lảnh binh  Bắc Ninh,  rồi nghĩa  quân của Hoàng Đình Kinh (  1882- 1888 )  và sau đó đứng dưới cờ  của  Lương văn Nắm  ( tức Đề Nắm ). Tháng 4  năm 1892,  Đề Nắm bị Đề Sặt sát hại  và Hoàng Hoa Thám trở thành thủ lảnh tối cao của phong trào Yên Thế - Bắc Giang.  Trong 2 năm ( 1893 - 1895)  giặc Pháp  tập trung lực lượng  đàn áp  cuộc khởi nghĩa Yên Thế , không trừ một thủ đoạn nào. Dùng tên tay sai là Lê Hoàn cầm đầu doàn quân, một mặt dụ hàng, mặt khác ra sức triệt hạ các xóm làng nghĩa quân Yên Thế ẩn náu hoạt động.  Hoàng Hoa Thám  bằng chiến thuật du kích, đã tài tình tránh được các mủi nhọn của thực dân, gây cho  chúng những tổn thất nặng nề. Sau vài tháng giảng hòa của giặc thực dân, tháng 10 năm 1895, giặc bội ước, mở những cuộc tấn công lớn vào Yên Thế. Đưa ra giải thưởng  30 000 phật lăng ( Francs ) cho kẻ nào bắt được Hoàng Hoa Thám. Thực dân Pháp không đàn áp được phong trào Yên Thế , nên chúng yêu cầu giảng hòa lần thứ hai. Trong 10 năm hòa hoãn, từ tháng 12 /  1897 đến 29/1/ 1909, nghĩa quân Yên Thế mở rộng địa bàn hoạt động  từ trung du đến đồng bằng, kể cả vùng Hà Nội, tổ chức ” đảng Nghĩa Hưng

“   và ‘Trung Châu ứng nghĩa đạo ”. Ngày 29-1- 1909,  thống sứ Bắc kỳ  huy động 15 000 chính qui và lính khố xanh, 400 lính dõng do đại tá Batay và Lê Hoan chỉ  huy, mở cuộc tấn công vào căn cứ Yên Thế. Cuộc chiến đấu không cân sức này làm cho nghĩa quân tổn thất nặng nề. Đến cuối năm 1919, Hoàng Hoa Thám chỉ còn lại bên mình hai thủ hạ tâm phúc. Cuối tháng 12 năm 1912, Lương Tam Kỳ một tên trùm thổ phỉ  đã đầu hàng Pháp cùng bọn chỉ điểm người Hoa, sát hại Hoàng Hoa Thám ngày 10- 2- 1913. Năm ấy ông 55 tuổi. ( Chiếu theo Hoàng Phan - 2000 ) .