- Mãn Châu , đế quốc Tàu đạt đỉnh và suy tàn : nhà Thanh -Qing dynasty 1644 - 1911 .

 

 

 

 

<!--[if !supportLists]-->·         <!--[endif]-->Công ty Anh Đông Ấn Độ

Các quốc gia Âu Châu và Hoa Kỳ đều liên can đến thương mãi và xâm lăng văn hóa Trung Quốc , nhưng Anh Quốc làm tiền quân và qui định bước chân . Dụng cụ Anh Quốc rất là đặc biệt , một đế quốc trong đế quốc : đó là Công ty Anh Đông Ấn- British East India Company , thành lập theo hiến chương Nữ Hoàng Elisabeth I - Đệ Nhất năm 1600. Ít ai biết tính chất công ty là gì, vì nó không giống bất kỳ tổ chức nào từ trước đến giờ, trừ hai công ty đồng thời là Công ty Hòa Lan Đông Ấn - Dutch East India Company , thành lập năm 1602 và Công Ty Đông Ấn - La Compagnie des Indes Orientales ( thành lập năm 1664 ).

Danh hiệu nguyên thủy của Công ty Anh là “Cơ quan Thương mãi Luân Đôn của Thống Đốc và Thương Gia cho Đông Ấn” , nhưng theo thời gian , nó trở thành tương tự một chánh phủ đồng thời không kém một công ty buôn bán; không những đóng tàu chở đầy hàng hóa đi bán , nhưng cũng vỏ trang đầy sung ống , duy trì một đạo quân có sĩ quan  riêng cho công ty hầu bảo vệ quyền lợi công ty trên biển và trên đất liền, tiếp nhận quyền thu thuế ở Ấn Độ , và giữ gìn luật pháp cùng trật tự trên đất ngoại quốc nơi nào kiểm soát địa phương yếu kém. Công ty Anh mau lẹ tự biến mình thành kẻ xăm lăng và chiếm giữ nhiều lảnh địa hải ngoại , ký kết nhiều hiệp ước với các chánh phủ Á Châu, duy trì hải cảng , kênh eo biển và bảo về bờ biển , thật sự ảnh hưởng đến hàng triều người  sinh sống nội địa từ các vị trí thương mãi công ty không có quyền cai trị và thật ra công ty lúc ban đầu cũng không có ý định cai trị. Vào đầu thế kỷ thứ 18, Công Ty Anh đã   đóng  ở cơ xưởng trên sông Thames những tàu gây ấn tượng đương thời trọng tải 750- 1250 tấn hay hơn nữa, lớn , ba cột buồm - threemasts , boong tàu bằng phẳng - flush deck đi biển xa tốt đẹp và có ráp 54 đại bác chống trả. Các tàu này đi vòng quanh thế giới trong 2 năm , nhưng bị hư sau  4- 8 chuyến đi trong 10 năm. Sau năm 1780, nhờ bọc gỗ bằng đồng , đời sống mỗi chiếc tàu mới  kéo dài được  12- 14 năm. Lợi lộc các chuyến đi vòng quanh thế giới rất lớn, nên đủ tiền thay thế tàu theo sác xuất này.                  

Công ty thiết lập một vị trí thương mãi ở Quảng Châu năm 1699 và bắt đầu hoạt động ở Ninh Ba ( ? ) - Ningpo và Áo Môn , Quảng Châu. Quảng Châu đã trở thành trung tâm cất giữ và phân phối hàng hóa chánh cho thương mãi Anh Quốc về tơ lụa , đồ sứ - porcelain , đồ sơn - lacquer , quạt , đại hoàng - rhubarb, xạ hương- musk , “ tutenag “ - một loại hợp kim tương tự kẽm . Nhưng chẳng bao lâu thì trà ( chè - tea ) trở thành món hàng chánh , vì yêu cầu tăng cao ở Anh Quốc. Năm 1803 , giá trị trà xuất khẩu sang Anh vượt quá 14 triệu bảng Anh - sterling . Hệ thống xuất khẩu Quảng Châu theo đúng ý tưởng Tàu . Dân Tàu giới hạn thương mãi ở hải cảng này để kiểm soát. Chỉ có các thương gia “ hong ” được chánh phủ chánh thức bổ nhiệm  và giới hạn vào khoảng một tá hong , mới có quyền buôn bán với ngoại quốc , và mỗi thương gia ngoại quốc phải được một thành viên của hong bảo đảm. Mua trà phải trả bằng lạng bạc - silver . Các cân thương mãi luôn luôn bất lợi phía Anh Quốc , cho nên Anh Quốc phải tìm những loại hàng hóa bán cho Trung Quốc bớt được thất thoát các lạng bạc. Trước tiên bán cho các hong năm 1800 là bông vải thô - raw cotton từ Bombay ( nay là Mumbai ) , những hàng lẽ chiếc - piece goods từ Madras, hàng len từ Anh , thiếc - tin từ quận Cornwall. Nhưng lợi nhất là thuốc phiện ( nha phiến, nguồn gốc Ả Rập , người Tàu gọi là cù túc) từ Bengal, và loại hàng cao giá và ít tốn chỗ này, mau lẹ biến thành hàng đứng hạng nhì sau bông vải, bán cho Trung Quốc. Công ty Anh trồng thuốc phiện ở Ấn Độ , bán đấu giá cho thương gia tư chở đến Canton bằng tàu thủy của Công Ty . Bạc thu hồi bán thuốc phiện dùng để Anh nhập khẩu trà.

Buôn bán thuốc phiện tăng quá mau lẹ làm chức quyền Trung Quốc lo ngại: từ cuối thế kỷ thứ 18 đến năm 1838 , buôn bán thuốc phiện tăng 40 lần. Năm 1838, Anh đã chở vào Trung Quốc 40 000 thùng nha phiến; năm 1830 đã có 10 triệu người Tàu nghiện thuốc phiện ). Và đồng thời cũng tăng hối lộ , tham nhũng ở các giới chức quyền, ( tham ô tệ nhất  thời vua Càn Long - Qian Long là tên vệ úy Hòa Thân được phong làm Lại bộ thượng thư, gần như Tể tướng, gia sản tịch thu 900 triệu lạng bạc , xây cất dinh thự cao đẹp hơn dinh thự của vua , chứa nhiều bảo vật … có phần lớn hơn gia sản của “Vua Mặt Trời- Roi Soleil” Pháp Louis XIV , theo Nguyễn Hiến Lê ở sách Sử Trung Quốc, xuất bản trong nước năm 1997 và tái bản ở Ca Li năm 2003. Buồn thay dinh thự kiểu Hòa Thân lại được một “đại gia ” Việt mô phỏng làm toàn bằng gỗ qúi ở Nghệ An   mấy năm vừa qua !) và tình trạng tham nhũng này đã đe dọa ổn định chánh thể Mãn Thanh. Sau năm 1830, vì thấy các lượng - taels bạc mất ra ngoài quá nhiều, ( năm 1898, riêng Quảng Châu, số thuốc phiện làm Trung Quốc thiệt mất 30 triệu lạng bạc ) chánh quyền Bắc Kinh thực thi hành động mạnh mẽ. Nhà Thanh phái Lâm Khắc Từ- Lin Zexu, một vị quan nổi tiếng liêm khiết làm Khâm sai đại thần , kiêm Tiết Chế Thủy sư ở Quảng Đông để thi hành việc cấm tuyệt bán thuốc phiện. Lâm (Tàu khác Việt Nam là gọi họ chứ không gọi tên ) tới Quảng Châu, sai tịch thu và hủy 3500 tẩu thuốc phiện và trên 12 000 lạng thuốc phiện. Sau đó ông đem binh vây thương quán Anh , khiến Lảnh sự Anh phải khuyên các thương nhân nộp toàn 20 thùng thuốc phiện , nặng hơn 1 tấn , Lâm tự xem xét , đốt hết , đổ xuống biển rời báo cáo cho thương nhân các nước biết là nếu về sau thuyền buôn nào vào bến mà chở thuốc phiện thì hàng hóa bị sung công, người bị tội chết. Các nước đều tuân theo , trừ Anh.  Anh tháo lui về Áo Môn ( Macao ) và sau đỏ ở đảo Hồng Kông, tiếp tục buôn lậu thuốc phiện dọc theo Trung Quốc và bảo đảm xuất khẩu trà Trung Quốc qua trung gian các hảng Hoa Kỳ. Đối xử với ngoại quốc của Lâm, tuy nay dưới mắt Tây Phương đúng lý trên phương diện đạo đức, nhưng vào thế kỷ thứ 19 được xem là ngạo mạn và đưa tới can qua, chiến tranh. Anh phái sang một lực lượng hải quân và các năm 1840- 1842 chiếm nhiều hải cảng Trung Quốc từ Quảng Châu đến Thượng Hải, và bắt đầu thương thuyết với triều đình Thanh tại một điểm gần Thiên Tân. Các cố gắng của Lâm được xem là thất bại; Lâm bị bải chức một thời gian.

 Chiến tranh tục gọi là Chiến tranh Nha Phiến- Opium War 1839- 1942 ,  tuy nha phiến không phải là một vấn đề tranh chấp duy nhất, là một cuộc chiến Anh khó lòng bào chửa nhất. Ảnh hưởng của Tây phương vào Trung Quốc ở thế kỷ thứ 19 thấm đậm một thảm kịch Hy Lạp. Đây không đương nhiên là một tranh đấu trực tiếp của hai cái nhìn đời sống và xã hội  xung khắc nhau, hai bên lướt qua nhau không tiếp xúc nhau như những tàu thủy chạy trong đêm tối vậy đó. Anh không màng lưu tâm để hiểu biết cách suy nghĩ Trung Quốc và Trung Quốc chẳng đặng đừng - cas de force majeure bắt buộc phải chấp nhận quan điểm Tây Phương trên thực tế và lẽ dĩ nhiên tích lũy một óan giận , phẩn nộ đắng cay kéo dài hơn một thế kỷ đến ngày nay. Mỗi bên đều tự cảm giác là chỉ có riêng mình tiêu biểu văn minh và mỗi bên đều dẫn chứng những điểm quyết định: Tây phương xem các luật lệ Trung Quốc là tàn bạo , dã man - barbarity và Trung Quốc cũng xem Tây Phương là man di, man rợ, khi quân đội Anh - Pháp đốt phá cướp bóc Viên Đình ( Đình vua thưởng ngoạn Mùa hè ) - Summer Palace năm 1860 .

Chiến tranh Anh Pháp các năm 1856 - 1860, đôi khi còn được gọi là chiến tranh thuốc phiện thứ nhì , lấy cớ là Quảng Châu không mở cửa theo đúng các điều ước đã ký kết. Thật sự Tây Phương muốn bảo đảm lần này là lần cuối cùng đế quốc Tàu phải thương thuyết với mọi nước ngoại quốc đúng theo các điều kiện Tây Phương đặt ra. Khi linh mục Chapdelaine , một giáo sĩ Cơ Đốc Pháp bị tra tấn và xử tử, Anh bắn phá và chiếm cứ Quảng Châu năm 1858. Huân tước Anh Algin và Nam tước Pháp Baron Gros tiến đánh Thiên Tân và buộc Thanh trào phải đặt các sứ thần ngoại quốc ở Bắc Kình vĩnh viễn ngang hàng nhau. Nhưng một năm sau, triều đình Mãn Thanh từ chối thừa nhận Điều Ước Thiên Tân  và chận đường không cho họ vào Bắc Kinh. Hơn nữa 4 chiến thuyền Anh bị pháo đài Tàu đánh chìm ở gần Thiên Tân, và Anh - Pháp trở lại tấn công Trung Quốc với một lực lượng mạnh hơn nữa. Vua Hàm Phong kinh hoảng  bỏ cung điện chạy trốn, gọi là đi “ tuần du” ở Nhiệt Hà - Rehe( Jehol ) và em vua là Cung Thân Vương - Prince Gong phải ký kết Đìều Ước Bắc Kinh năm 1960, chịu bồi khoản nặng nề ( 800 000 lạng bạc cho mỗi nước Anh - Pháp ) , còn nặng hơn cả Điều Ước Thiên Tân. Trung Quốc phải mở thêm 10 hải cảng khác, Ngưu Trang , Đăng Châu , Đài Loan , Viên Thủy , Triều Châu, Quỳnh Châu …

 

 

Vào những giai đọan cuối cùng ngoại quốc uy hiếp Trung Quốc, nhà Thanh bị một cuộc rối loạn to lớn đe dọa : đó là Loạn Thái Bình Thiên Quốc - Taiping Rebellion, 

xảy ra từ năm 1850 đến năm 1864. Nội loạn này có thể xem là một triệu chứng và nguyên nhân trào Thanh suy tàn. Nông dân bất mãn trong quá khứ Trung Quốc thường tụ hợp và khuấy động, dưới sự che chơ tôn giáo. Tuyệt vọng tìm lối thoát ở những hy vọng cứu tinh dân tộc, và các nghi thức tôn giáo hiến dâng điểm tập hợp cho những ai bất mãn ở một quốc gia nguyên khối , không cho phép tổ chức bất cứ một chánh trị nào khác. Tỉ như “giặc Khăn vàng - Yellow Turbans“ thời nhà Hán và Bạch Liên - White Lotus từ thế kỷ thứ 12 đến thế kỷ thứ 19 của những hội kín chống triều đình dưới sự che chở của Lão- Đạo giáo - Daoist và Phật Giáo - Buddhist. Thái Bình Thiên Quốc- Taiping Tianguo khác biệt, vì phong trào bắt nguồn từ các ý nghĩ Thiên Chúa giáo - Christian , tuy các ý nghĩ này chỉ được chấp thuận một phần nào thôi. Tên Thiên Quốc - Heavenly Kingdom phản ảnh Thánh kinh Tân Ước - New Testament, dù rằng   Cựu Ước- Old Testament trên thực tế chủ yếu ở cơ cấu thành quả. Thái Bình - Great Peace là một ý niệm hảo huyền cho một thời gian công bằng và   thuần khiết, đã có sẳn từ các thời Hán ( Giặc Huỳnh Cân thời Đông Hán tự xưng là học đạo Thái Bình, theo Trung Quốc Sử Cương , xuất bản ở Huế và ở SàiGòn năm 1958)  và thời Đường rồi.

 

            Tác nhân thứ ba lan rộng nhất là  các nhà thờ và các giáo sĩ Thiên chúa Giáo.  Cơ đốc giáo La Mã - Roman Catholics khỏi sự thế kỷ thứ 19 với một số người theo đạo Cơ đốc tương đối lớn, có lẽ khoảng 150 - 200 000 tín đồ, sót lại từ các thời truyền giáo xưa cũ. Tin Lành- Protestants khởi sự truyền đạo khi giáo sĩ Robert Morrison đến Canton năm 1807, do hội Truyền Giáo Luân Đôn phái tới. Ông duy trì vị trí mình bằng cách làm thông dịch viên cho Công Ty Anh Đông Ấn và sản xuất  văn chương Thiên chúa giáo. Ông làm ra tự điển Tàu - Anh lần đầu tiên và dịch Kinh Thánh ra tiếng Tàu. Một đồng nghiệp được gửi đến giúp ông, nhưng bị cấm không được ở lại nước Tàu và phải rút lui về hải cảng Anh Malacca, để hoạt động chung với các người Hoa Kiều. Nhóm Tin Lành Hoa Kỳ đầu tiên là nhóm Giáo đoàn- Congregationalist, nhưng rồi rất nhiều nhà thờ Tin Lành khác cũng có mặt từ Anh, Mỹ đến lục địa Âu Châu. Các hội giáo Tin Lành ở Trung Quốc đếm đến 200 hội năm 1864, tăng lên 1300 năm 1890. Dân Tàu rửa tội theo Tin Lành chỉ chừng 55 000 năm 1893, nhưng năm 1914 đã trên 250 000. Dân Tàu rửa tội Cơ đốc La Mã cũng tăng thêm trong một thế kỷ từ 1812 đến 1912, đạt 1.4 triệu tín đồ năm 1912. Con số tín đồ chỉ kể ra một phần câu chuyện. Vào thập niên 1930, toàn thể tín đồ Tàu theo Thiên chúa giáo chỉ khoảng 1% tổng số dân Tàu lúc đó; thế nhưng ảnh hưởng của Thiên chúa giáo ở các nhà lảnh đạo Trung Quốc lớn hơn nhiều. Danh sách nhân vật lỗi lạc Tàu ở một lai lịch tương đương Who’s Who, kể ra tỉ lệ 16 %  theo đức tin Thiên chúa giáo.