Khác với dân Âu Mỹ trồng Artisô để thưởng thức sành ăn nhậu phần ăn được ở đế hoa đầu và đáy mập cuối lá hoa, dân Việt trồng artisô nhiều, dùng cả hoa, lá, thân, rễ, phơi khô (thay vì chỉ trích dùng búp hoa - buds như ở Pháp) làm thuốc bổ gan, lọc thận (?). Nhưng thật sự, lá xám artisô, cơ cấu đầy kịch tính, hoa nở màu tím xanh chói lọi, cũng thích hợp trồng làm cây cảnh kiểng trong chậu lớn hay làm cây sống lâu năm ở bờ viền vườn tượt vùng cao nữa.
Tên khoa học của Artisô là Cynara scolymus L, thuộc họ Cúc - Asteraceae hay Compositae. Tông Cynara còn có thêm một lòai nữa làCynara cardonculus L, hoa đầu màu lam tim tím, du nhập vào Việt Nam cuối thế kỷ thứ 20, tên Việt là Bẹ - Cải, tên ngọai quốc là Cardon, rất gần artisô, trồng ăn cuống lá mềm.
Cây đa năng, đáng kinh ngạc
Artisô hiện được trồng nhiều nhất Hoa Kỳ và trên thế giới ở bang Ca Li. Thật thế, vì ngòai làm rau hoa ngon lạ - vegetable treat giá nay đến 3 - 4 đô la một búp hoa đầu, còn lợi ích sử dụng dạng cây đẹp, trang nhã nữa. Lá đầy kịch tính làm cho artisô thích nghi với nhà họa kiểu vườn hoa cảnh trên nhiều phương diện. Lá so sánh được với nhiều lòai ô rô- ác óAcanthus sp. xứ mát. Lá bạc xam xám cũng tương phản “rủa màu” tốt với nhiều lá cây khác trong vườn. Lá cũng mọc thành cụm tương tự máy nước vòi phun, rộng 1 - 1.5 m, cao 1 - 1.2 m. Artisô cũng hòa hợp được với nhiều lòai hoa cảnh khác. Hãy đặt artisô cuối vườn, che dấu những chỗ trống cây khác không mọc, lúc xén sát gốc artisô, sau khi đã thu họach búp hoa đầu. Chúng mọc tốt với một số lớn cây lùm bụi khí hậu Địa Trung Hải, tỉ như thơm ổi Lantana dày đặc hay hương thảo Rosemary bò lan và nhiều lòai hoa xôn- Sage. Muốn có cây bờ viền ăn được bổ sung artisô, nên lựa chọn cải xoăn - kale hay cây cải ăn cuống Thụy sĩ - Swiss chardvào mùa lạnh, cộng thêm các cây hoa ăn được như hoa bướm học trò - pansies (pensées), sen cạn - nasturtium hay cúc xù xì - calendula. Cũng không nên quên nhiều lọai húng quế, nhất là các giống lá tím vào mùa hè và cả vạn thọ nữa.
Vài điểm trồng trọt săn sóc
Artisô rất dễ trồng, kể cả tại nước nhà ở khí hậu miền cao thích hợp. Dù ở Ca li trồng để ăn buổi tối cho kẻ lịch lảm, nhưng nếu trồng làm hoa kiểng thì cũng dễ dàng như vậy. Cây artisô không khó tính, nếu đất ráo nước tốt, đầy dủ nước và sẽ sản xuất hoa tối đa, nếu có được 6 giờ ánh nắng mỗi ngày. Dù rằng cũng có thể gieo trồng hột, nhưng artisô thường dễ trồng hơn từ cây con mới mọc hay từ cây rễ trơn - bare roots, không cần bầu rễ, bán ở các vườn ươm Ca Li. Đừng bị lừa gạt vì thùng, chậu bán cây con nhỏ bé, thể tích chừng 4 lít, hãy trồng artisô theo khỏang cách khá lớn. Vào mùa tăng trưởng, artisô mau mọc rộng, nhân thành nhiều cây. Khi trồng, đặt gốc rễ - root crown lộ ra trên mặt đất, rải phân mục và phân bón hữu cơ cho cây mau mọc. Tưới đều đặn, thường xuyên, đặc biệt khi thân cành tượng hoa tượng. Artisô luôn luôn cần đất ẩm ướt, nhưng không úng nước - soggy một khi chúng đã khởi sự thành hình búp hoa đầu.
Ở Ca Li, chỉ có một lọai sâu bọ chung phá hại, rất dễ giải quyết. Đó là kiến. Khi thấy kiến bạn phải nghĩ ngay đến là dấu hiệu rầy mềm - aphidcông phá. Kiến chỉ là thừa tố thứ yếu do mật sương - honey dew ngọt ngào rầy mềm tiết ra hút dẫn. Tưới vòi phun mạnh thường xuyên, để đuổi rầy mềm đi. Khi chúng bám đầy, hãy dùng xà phòng giết sâu bọ - insecticidal soap hay dầu Neem (Nim - soan hạn hán).
Vài chi tiết hoa và lịch sử Artisô
Phần phổ biến ăn được là búp hoa chưa nở. Chúng đâm lên từ cành thân cao, giữa khóm lá cây. Mỗi thân cành đâm nhiều búp. Búp trên chóp to nhất. Thu họach búp khi hoa chưa hòan tòan nở hẳn, chưa nở thành một đống xù tím xanh dương, không ăn được. Lẽ dĩ nhiên, bạn có thể lựa chọn trồng asrtisô chỉ để thưởng thức hoa thôi. Riêng mình, hoa artisô cũng lộng lẫy. Dân Mỹ liệt hoa này vào trong những đóa hoa phô bày trưng diện nhất đó! bạn sẽ còn thấy chim chóc, ong chia sẽ thưởng thức này của bạn nữa. Sau khi hái hết búp, hãy để thân cành khô héo, rồi cắt cụt sát đất. Những cụm lá mới sẽ mọc lên, nhiều hơn năm trước, cho bạn nhiều búp ăn hơn.
Artisô ở Âu Mỹ không phải làm món ăn sành điệu mới mẻ đâu. Dân cổ Hy Lạp và La Mã đã dùng artisô, gần gủi bà con với nhiều lòai cúc gai-thistle, làm chất kích thích tình dục. Bà hòang Catherine de Medicis đã du nhập artisô vào Pháp từ Ý, nguyên quán của bà. Tổng thống Thomas Jefferson đã trồng artisô ở Monticello, năm 1767, che chở cây khỏi bị đông giá bằng cách phủ kín đất. Thế cho nên bạn có thể gia nhập truyền thống vua chúa, danh nhân; đồng thời thưởng thức một món ăn kẻ sành điệu!
Tro lai trang Khoa Hoc
