Xuân Nhâm Thìn
Làm sao đuổi kịp xuất khẩu lan Thái Lan
G S Tôn Thất Trình
Chúng ta đã vượt trên hẳn Thái Lan về xuất khẩu cà phê, tiêu , hột điều (đào lộn hột )… đuổi gần kịp xuất khẩu gạo, nhưng còn thua xa về cao su thiên nhiên, trái cây, bắp ( ngô ) mè… và nhất là sản phẩm ngành hoa viên học- floriculture.
Năm 2008, trị giá xuất khẩu các sản phẩm ngành hoa viên học thế giới gồm hoa cắt cành – cut flowers, lá cắt cành – cut- foliage , củ - bulbs và cây - plants trưng diện là 18 314 triệu đô la Mỹ, trong khi đó Hòa Lan xuất khẩu lên đến 9 099 triệu , nghĩa là hơn phẩn nữa trị gía tòan thế giới. Sau Hòa Lan là Columbia trên 1000 triệu, Ý , Đức, Bỉ, Đan Mạch, Kenya, Hoa Kỳ ( trên 500 triệu )… Năm 2008, Thái Lan xuất khẩu 111.7 triệu, đứng hàng thứ 20 trên thế giới. Năm 2008, Việt Nam xuất khẩu chừng 30 triệu đô la hoa - lá cành - cây mọi lọai và hy vọng đạt 60 triệu năm 2011, trong đó riêng Đà Lạt “ thị trấn ngàn hoa đạt 53 triệu đô la, chưa bằng phân nữa trị giá “ hoa” xuất Thái Lan, 3 năm trước đó .
Lan Thái Lan xuất khẩu
Chúng ta cũng nên phân tích khá chi tiết về xuất khẩu Lan Thái Lan. Vì Lan- Orchids là nữ hòang “hoa viên học- floriculture products ” Thái Lan trồng trọt. Phân nữa lan ở Thái Lan trồng để xuất khẩu và phân nữa tiêu thụ trong nước. Năm 2009, trị giá lan xuất khẩu Thái là 79.8 triệu đô la chiếm 77 % tổng số ngành hoa viên học Thái. Ít hơn năm 2008 vì khủng hỏang kinh tế thế giới. Xuất khẩu hoa lan cắt cành Thái giảm đi 4.6% so với năm 2008 và cây lan - orchid giảm 6.3 % . Năm 2009, Thái cũng nhập khẩu 0.9 triệu đô la khỏang 7.1% tổng số sản phẩm ngành hoa viên học. nhập khẩu; trị giá cây lan nhập khẩu là 870 811 đô la và 34 460 cho hao lan cắt cành.
Bảng kê xuất khẩu hoa viên học Thái năm 2008 ( theo Quan thuế Thái )
Lọai Số lượng Trị giá ($US) Tỉ lệ
Hoa lan cắt cành 24 601 173 kg 69 016 782 63 %
Cây sống 28 723 126 cây 13 054 819 12.5
Cây lan 30 899 081 cây 10 819 492 10.4
Hoa khô 2 227 821 kg 5 880 229 5.6
Lá khô 1 921 844 kg 2 011 380 1.6
Lá cắt cành 785 810 kg 865 070 0.8
Các hoa cắt cành khô 530 071 kg 859 086 0.8
Củ 4 446 045 củ 842 636 0.8
Hột hoa 48 245 kg 748 478 0.8
Rêu –moss, địa y- lichen 800 982 kg 12 974 0.0
Tổng cọng 104 147 016 100 .0
Các tông chi- genera lan Thái xuất khẩu năm 2009
Nhóm tông chi Dendrobium, họ phụ Dendrobium Sw, là lòai hoa to, phát hoa ở cạnh , cột ngắn, hoa có càm hình túi, môi không có thùy cạnh, không có chạm trổ( tên Việt là Kim điệp như lòai D. chrysotoxum chùm thưa hoa to, vàng ánh, môi có tâm màu cam ở Tây Nguyên , Kim Điệp Long Nhãn D. fimbriatum ở Bắc Thái, Đà Lạt; Thủy tiên vàng D. thyrsiflorum ở Vinh , Quảng Trị, Đà Lạt ; Trâm Vàng D. palpebrae ở Đà Lạt, phong lan hoa chùm dài đến 20 cm, thơm hoa vàng,lá hoa dài ;Thủy tiên chùm dày D. densiflorum tòan là hoa vàng, hoa rộng 5cm , môi tâm màu cam ; Thủy tiên hường D. amabile một phong lan thân cao đến 90cm , hoa to , hường lợt, môi màu cam ở Bình Trị Thiên ; Ngọc Vạn vàng D. chhrysanthum ở Tam Đảo , Hà Đông , Bình Trị Thiên; Ngọc Vạn thân tròn D. chryseum phong lan lóng dài, hoa không lông, chùm dài 3-5cm, phiến hoa vàng, môi có thùy cạnh nhỏ bìa rìa lông min ở Lai Châu, Sapa, Hà Nội, Ban Mê Thuột ; Giả hạc – Lưỡng Điểm hạc D. anosmum, thân thòng dài đến 1.2m. hoa to cô độc, ửng hường, môi tâm màu sọc tía ở Vinh , Đà Lạt , Dran – Lâm Đồng; Hạc vĩ- Ngọc Lan D. aphyllum một phong lan thân mảnh mai, thòng dài 90 cm , hoa tim tím , hường hay trắng, môi gân vàng lợt ở Phú Khánh , Đà Lạt ; Hòang Thảo , Thạch Hộc , Phương Dung, Song Hồng, Tứ Ngọc, Vũ Câu Bạch Trúc, Rạng vàng, Đại Giác , Hạc Lan , Điểu Lan, Mộc Lan, Tuyết Mai vàng, Nhất điểm hồng v.v… Các lòai giống Dendrobium sp. tông chi Dendrobium là tông lan Thái bán ra nhiều nhất trong số 20 tông hoa lan cắt cành, chiếm đến 94. 73 % tổng số hoa lan Thái xuất khẩu . Và cây lan tông Dendrobium cũng chiếm 51.4 % tổng số 211 tông cây lan Thái xuất khẩu. Tông lan Bướm - Hồ điệp Phalaenopsis chiếm 25,5 % tổng số cây lan Thái xuất khẩu .
Hoa Mokara , lọai lan hoa rằn rện, nay Việt Nam trồng thành công nhiều. Trái lại Thái Lan chỉ bán ra rất ít Mokara( 3. 69 tổng số lan cắt cành và 3.7% tổng số cây lan ) . Cũng như lan vũ nữ Oncidium ( 0.44 % lan cắt cành và 3.1 % cây lan ) ; Lan Vệ Đà, Thanh Nga tông chi Vanda , họ phụ Vandae phong lan nổi tiếng vùng núi cao 1200m ở Việt Nam, rất thơm như Vanda pumila hoa màu vàng kem hay vàng xanh, thân to, rễ khí sinh to, Thái cũng bán ra rất ít ( 8.9% tổng số cây lan và 0.13 % theo lan cắt cành ). Các tông lan khác bán ra cũng rất ít là Lan Bò Cạp –Tri Thù Arachnis , Trúc lan Epidendrum , Lan Hài Paphiopedilum, Lan Đõan Kiếm Cymbidium , Cát lan Catleya , Ngọc điểm – Lưỡi bò – Đuôi cáo Rhynchostylis sp. v.v… Mấy năm trước, các tiệm hoa Việt Kiều bang Ca Li chỉ trưng bày một số lan hoa Bướm – Hồ Điệp , lan Vũ nữ , lan Hài…, nhưng nay lan đõan kiếm xuất hiện nhiều hơn .
Trung Quốc là khách hàng tiêu thụ hoa lan cắt cành Thái Lan lớn nhất ( 7493 tấn năm 2009 ) Thứ đến theo thứ tự là Nhật ( 2892 tấn ) , Hoa Kỳ ( 2395 tấn ), Ý, Đài Loan, Việt Nam ( 698 t ) và Hòa Lan. Giá bán cao nhất là cho Nhật ( 6 đô la/ kg ), Hoa Kỳ ( 4.5 đô la /kg ) và thấp nhất là cho Việt Nam ( 1.5 đô la /kg ), cho Ấn Độ ( 1.1 đô la /kg ) Trị giá lan Thái Lan Việt Nam nhập khẩu năm 2008 là 1,2 triệu đô la Mỹ. Đa số lan cắt cành Thái Lan xuất khẩu thuộc tông chi Dendrobium trong tổng số 20 tông xuất khẩu,
chiếm 91.4 % hoa lan cắt cành. Các dạng lan cắt cành khác là chùm thòng – loose blooms, vòng hoa – garlands , hoa khô – dried flowers, bó hoa – bouquets và đóa hoa cài ngực – corsages.
Nhật là nước nhập khẩu cây lan – orchids plants Thái Lan nhiều nhất , trị giá 2.4 triệu đô la Mỹ. Tiếp theo là Hòa Lan ( 1. 6 triệu đô la ), Hoa Kỳ ( 1.4 triệu ) Đức ( 1.0 ) , Nam Hàn ( 0.9 ) và Việt Nam ( 0.9 ). Năm 2009, Thái Lan xuất khẩu 211 tông chi genera cây lan. Hơn 75 % là lan lai – orchids hybrids và 24 % là lòai lan – orchid species. Hai lọai cây lan xuất khẩu quan trọng là Dendrobium ( chiếm 51.4 % thị trường ) và Phaleanopsis ( 25.5 % ). sau đó theo thứ tự là các tông Vanda , Mokara , Oncidium , Catleya và Ascocenda . Đa số lan cây bán ra là cây tươi – live plants . Cây lan khô Dendrobium là cây lan bán nhiều nhất cho Trung Quốc , trị giá 11.5 % tổng số cây lan xuất khẩu , trọng lượng trên 2000 tấn, Trung Quốc mua về làm thuốc Bắc. Lọai cây lan xuất khẩu đứng hạng ba là cây trồng trong bình thót cổ- flasks , chiếm 9.2 % trị giá tổng cọng và bán đến trên 800 000 bình năm 2009, thuộc các tông Phalaenopsis , Dendrobium , Oncidium và Catleya. Những dạng cây lan xuất khẩu khác là cây con – seedlings, rễ lan khô, tươi và củ lan .
Xuất khẩu lan Thái Lan
Trên thế giới , Hòa Lan là nước đứng đầu về xuất khẩu lan trị giá năm 2008 là 111 ,7 triệu đô la Mỹ ( 48% xuất khẩu lan tòan cầu ) . Thái Lan đứng hạng nhì, trị gía 73 ,3 triệu. Singapore đứng hạng ba, trị gía 21.1 triệu. Nhưng Hòa Lan xuất khẩu lan ôn đới – temperate tỉ như Lan Đõan Kiếm ( Lan kiếm ) Cymbidium, tuy rằng cũng có nhiều lòai Cymbidium tìm thấy ở rừng nhiệt đới Việt Nam , nhưng thường ở núi đồi cao trên 800m như Đõan kiếm chùm thẳng đứng 50cm , hoa nâu tía ,môi có thùy chót trắng , bớt đỏ C.suavissimum ; Đõan kiếm Lô hội C. aloifolium, chùm thòng dài 1-2m , phiến hoa đỏ nâu môi trắng có đốm hồng ; Đõan kiếm đen đỏ C. atropurpureum, chùm thòng dài cánh hoa tía đậm , môi trắng ; Đõan kiếm Bà Nà – Thiên Nga C. banaensis chùm dài bằng lá, chỉ có 2 hoa trắng hơi ửng hồng, thùy cạnh vàng , rất thơm ; Đõan kiếm hai màu C. bicolor chùm dài nhiều hoa , phiến hoa đo đỏ ,bìa vàng, môi có bớt tía ; Đõan kiếm bích ngọc C. dayanum hoa hường hường với một sọc đỏ đậm, khá thơm ; Đõan kiếm thanh hòang trồng ở Đà Lạt C. devonianum, chùm thòng mang 20 – 30 hoa nhỏ , màu vàng xanh, môi đỏ, thường dùng để lai với các Cymbidium khác ; Đõan kiếm bạc lan , Đõan kiếm hồng lan, Đỏa kiếm lục lan ( lòài địa lan hay lòai họai sinh ), Đõan kiếm hòang lan ( lòai địa lan hay lòai họai sinh ) v.v… Thái Lan xuất khẩu các lan cắt cành nhiệt đới tỉ như các lòai, giống tông chi Dendrobium . Thế cho nên có thể gọi Thái Lan là nước xuất khẩu lan Dendrobium và các lan nhiệt đới khác, lớn nhất thế giới .
Vật liệu cây lan
Giống mới : Rất nhiều nhà trồng lan ở Thái Lan đồng thời cũng là nhà tuyển chọn di truyền lan – breeders . Các nhà tuyễn chọn địa phương luôn luôn đưa vào sản xuất các giống lan mới và Thái Lan luôn luôn có những giống Dendrobium và lan mới sắc màu và hình dáng đa dạng. Không hiểu hội Hoa Lan cây cảnh TP HCM k kiểm kê được bao nhiêu nhà lai giống tuyễn chọn chuyên nghiệp lan Việt Nam và hảng Dalat Hasfarm Agrivina Ltd một hảng tiền phong chuyên nghiệp ngành hoa , do Thomas Hooft thiết lập năm 1994 ỏ ba trại hoa tân tiến trồng trong nhà kiếng – green house, diện tích tổng cọng nay là 65 ha ở Đà Lạt, Đa Qui và và Daron cao độ từ 1000 đến 1500m có ai chuyên về lai giống tuyển chọn lan Việt Nam không ? Hay vẫn trông cậy vào các nhà tuyễn chọn chuyên nghiệp ngoại quốc ! Năm 2008 , hội Hoa Lan Cây Cảnh Việt Nam cho biết là ông Phan Trọng Dũng ( Dũng Huệ Đà -Vanda ), chủ vườn lan Phương Trang ở Đắc Lắc ( Ban Mê Thuột ) đã lai tạo lan từ năm 1999- 2003 và đã được Hội Viên học ( Quốc tế ) Hòang Gia Anh- Royal Horticultural Society chấp nhận 12 cặp lai các giống Rsc – Rhynchostylis (?) dòng sông Srepok( nhánh lớn sông Mê Kông ở tỉnh Đắc Lắc) với các giống Rsc ngọai quốc cùng 3 giống lai Renanthera và một giống lai Hồ điệp ngọai quốc Phalaenopsis . Hy vọng tương lai sẽ có thêm ( hay đã có mà chúng tôi chưa được biết tên ) những nhà tuyển chọn lan cho các giống đã được thế giới ưa chuộng nhiều như Hồ Điệp Phalaenopsis ( tiểu hồ điệp Doritis nay cũng thuộc tông Phalaenopsis) Đài Loan ,Singapore , Mã lai Á, Đõan Kiếm Cymbidium nhưng là nhiệt đới, khác Cymbidium ôn đới Hòa lan và Dendrobium Thái Lan. Các giống lan lai mới phải dễ trồng, mùa hoa nở phải kéo dài hơn trước, hoa đủ to lớn, phải có màu sắc và hình dạng thích nghi đòi hỏi thị trường xuất khẩu là lâu tàn, lâu héo las^u rụng trên kệ tiệm bán. Năm 1999, Thái Lan ra luật Bảo vệ Cây giống – Plant Variety Protection , cho nên nay các giống lai Dendrobium và Vanda có thể đăng ký để để được bảo vệ giống mới. Năm 2010, đã có 21 giống Dendrobium Thái Lan mới được đăng ký ( bộ Nông Nghiệp Thái Bảo vệ) là Burana Blue, Socha , Alisia , Anna Queen, Morning Star, Anna Bright, Suree Peach , Ella , Bella , Laura , Linda , Khao Wachara… ) . 33 giống Dendrobium khác cũng đã đăng ký và sắp được bảo vệ . Muốn được bzảo vệ lan phải đạt tiêu chuẩn của Cục Tiêu chuẩn Quốc Gia Thái về Nông phẩm và Thực Phẩm – National Bureau of Agricultural Commodity and Food Standards . Các tiêu chuẩn năm 1999 đặt ra cho lan là : 1) sản xuất Dendrobium theo lề lối GAP, 2)Tiêu chuẩn chùm hoa lan 3) tiêu chuẩn GMP cho hảng- công ty gói hàng sản phẩm lan
Cấy mô lan – Orchid tissue culture và sản xuất cây con – seedlings.
Dân Thái trồng lan thích dùng các vật liệu cây giống từ cấy mô, hơn là từ cách phân chia ra thành nhưng đơn vị- division hay hom cành lan- stem cuttings. Thế cho nên có rất nhiều la bô cấy lan rất sạch sản xuất cây con từ cấy mô hay cây con có phẩm gía tốt giá phải chăng, không phải chỉ cung cấp cho nhà vườn địa phưong mà còn để xuất khẩu là đường khác nữa. Năm 1986, hảng hàng không sân bay Tân Sơn Nhất phối hợp kết hợp với vườn lan T78 khởi đầu cấy mô Dendrobium và qui trình nhân giống từ cây con cho dến nở hoa , , gây ấn tu+.ng thật sự cho khách du xuân .
Sản xuất lan
Nhờ khí hâu thích hợp, Thái Lan có thể sản xuất giá cả tranh được . Đa số lan Thái sản xuất ở bục ghế - benches duới trần nhựa dẻo làm bóng râm – saran shading đơn giản. Sản xuất lan rải rác quanh miền Trung Thái Lan đa số ở Bangkok – Vọng Các, Nonthaburi , Nakorn Prathom, Ratchaburi , Samut Sakorn , Kanchanaburi và Aydhaya . Tổng số diện tích Thái Lan, năm 2009, ước lượng là 3500 ha. Hơn 90 % sản xuất là lan cắt cành và lan trồng chậu – potted orchids chiếm ít hơn 10 % . Trái với khủng hỏang kinh tế hiện tại, nhà vườn trồng lan ở Thái Lan vẫn nới rộng thêm nông trang và trồng thêm ở nhiều vị trí khác nữa . Nhà vườn Thái đã trồng lan để xuất khẩu từ năm 1965 , nghĩa là đã hơn 45 năm rồi. Nay đã là thế hệ trồng lan thứ hai và thứ ba. Tích lũy kiến thức và lịch lãm đã giúp Thái Lan liên tục phát huy sáng kiến về kỷ thuật sản xuất và tạo ra các giống lan lai mới mẽ. Những thừa tố này góp phần giúp Thái Lan cạnh tranh thắng lợi trên sản xuất và thương mãi lan nhiệt đới trên thế giới.
Diện tích trồng lan cắt cành là 3330 ha, phần lớn ở gần thủ đô Bangkok. Vùng sản xuất lớn nhất là tỉnh Nakorn Pathom , tiếp theo là Samut Sakorn, Bangkok, Ratchaburi , Nonthaburi v.v… Có khỏang chừng 2000 nông trang, phần lớn là các nhà vườn nhỏ. Nông trang lan kích thước từ ít hơn 1ha đến hơn 40 ha.
Các cây Dendrobium thường trồng trong bục ghế có chừng 5—60 % bóng râm đơn giản như đa nói trên . Môi trường trồng lan phổ biến nhất là xơ dừa - coconut husk vì có sẳn và giá rẽ . Việt Nam trồng lan tùy đặc điểm lòai giống lan . Loai Doritis va Phalaenopsis có thể trồng theo cách phong lan, nghĩa là trong chậu có lỗ với than to dưới , thân nhỏ trên và treo trên giàn với độ nắng 60- 80 % . Nếu trồng theo cách địa lan, nghĩa là trồng chậu với lỗ thóat ở đáy, bên dưới là xơ dừa hoặc than, bên trên là rác mục , than vụn , vỏ đậu …, tưới nước bón phân quanh năm. Trồng các nhóm Vanda, Arachnis , Renanthera , nhóm lai giữa chúng hay nhóm lai 4 giống Mokara thi có thể trồng chậu treo như phong lan bình thường, nhưng vì chúng thuộc nhóm đơn thân, phát triễn mau lẹ theo chiều cao, không bao lâu sẽ đụng mái che. Lúc đó phải nối dây treo dài thêm ra, kết quả là chậu lan ngày càng sát đất. Cuối cùng là chậu phong lan đã nằm trên nền đất , hình thành lối trồng Van da trong chậu lớn có trụ giữa chậu để buộc cây lan ; chất trồng là gạch bể, than to, rồi dần dần thêm xơ dừa, vỏ đậu để tăng độ ẩm nếu muốn tiết kiệm diện tích, tăng mật độ cây và giảm chi phí người ta bỏ chậu, trồng lan theo luống như trồng đậu que, đậu đủa, nghĩa là vun đất làm luống, cắm cọc làm điểm tựa cho lan mọc cao. Đây là kiểu trồng lan Vanda đất , lan bò cạp, lan nhện và ngày nay là lan Mokara . Thời gian từ khi trồng cây con hay cây con trong chậu cao 2. 5 cm cho đến hoa nở đầu tiên ở Thái Lan khỏang 1- 1,5 năm . Hoa Dendrobium nở quanh năm, đỉnh nở rộ là từ tháng 9 đến tháng 11, và sản xuất yếu kém nhất là từ tháng 3 đến tháng 5. Bình thường nhà vườn trồng lại Dendrobium sau 4- 6 năm, tùy điều kiện cây lan sinh trưởng. Ngòai Dendrobium như đã nói, nhà vườn còn trồng theo thứ tự ít nhiều là Mokara , Arantheras , Oncidium , Vanda, Arachnis và Ascocenda ở trung tâm Bangkok .
Những Triễn lãm Lan liên hệ ở Thái Lan
Trồng lan làm thú vui tiêu kiển càng ngày càng được dân Thái ưa chuộng. Hiê,n tai có rất nhiều hội hoa lan và câu lạc bộ tổ chức triễn lãm cạnh tranh nhau ở các tỉnh và trên phương diện quóc gia . Sau đây là vài thí dụ :
Tháng Lọai tổ chức
Giêng Hội liên hoan – Fertival Sukhotai, Hòang Hậu Thái Lan khai mac
Hai Hội chợ - Fair Kaset – Bangkok
Hội chợ Den. Friedericsianum ở Chantaburi
Hội chợ Lan Nakorn Pathom
Ba Tranh đua Lan ở Ratchaburi
Tranh đua Lan ở Surat Thani
Sáu Thiên đường Lan Hoàng gia – Royal Orchid ở Bangkok
Tám Hội chợ Công viên Hòang hậu Sirikit ở Bangkok
Tranh đua Lan Lanna ở Chiang Mai
Chín Tranh đua Lan Korat ở Nakhon Ratchasima
Mười Tranh đua Lan ở Lopburi
Mười một Tranh đua Lan ở Uttaradit
Chạp Hội chợ Viên học tháng 12 ở Nakorn Pathom
Hội chợ Suan Luang Rama IX ở BangKok
( Irvine, Nam Ca Li ngày 13 tháng giêng 2012 )
