Vị Trí

Sau khi  chia cắt tỉnh Đắc Lắc (tên chánh thức là Đăk Lăk, thời Pháp thuộc viết là Darlac ) để thành lập ra tỉnh Đắc Nông, thật ra gần như tỉnh cũ Quảng Đức, tỉnh lỵ là Gia Nghĩa thời Cộng Hòa; diện tích tỉnh Đắc Lắc (mới) chỉ còn 13 062 km2 ( 5 043.3 dặm Anh vuông - square mile ). Diện tích tỉnh Đắc Nông là 6 516 km2 . Diện tích tỉnh Đắc Lắc mới trụt xuống hàng thứ hai  của 5 tỉnh Tây Nguyên hiện nay , sau tỉnh Gia Lai - Pleiku có diện tích là 15 496 km2. Tổng diện tích 5 tỉnh ( Kontum , Gia Lai , Đắk Lắk , Đắc Nông , Lâm Đồng ) vùng Tây Nguyên ( Central Highlands ) là 54 475 km2. Vị trí tỉnh Đắc Lắc cũ trải dài, rộng theo 11.⁰30’-13.⁰25’ vĩ tuyến Bắc và 107.⁰30’- 109.⁰30’ kinh tuyến Đông. Bắc và Đông Bắc giáp tỉnh Gia Lai - Pleiku ; Nam giáp tỉnh Lâm Đồng; Tây giáp tỉnh Đắc Nông và Cam Bốt, Đông giáp hai tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa. Biên giới chung với Cam Bốt dài 240 km .
 

Tỉnh lỵ Buôn Ma Thuột nằm ở 12040’ vĩ tuyến Bắc và 10803’ kinh tuyến Đông, cao độ 536m trên mặt biển. Buôn Ma Thuột là tên Ê Đê, có nghĩa là làng “của cha ông Thuột “. Còn gọi theo tiếng M’Nông là Ban Mê Thuột. Thị xã Buôn Ma Thuột , trước năm 2003, có đặc điểm là nhiều nhà nội tỉnh là nhà dài trên nên đất,  làm bằng gỗ dao khắc, cắt đục tinh vi, phết nhiều lớp sơn đỏ sáng chói; còn ngoại ô, ngoại tỉnh lại là nhà sàn, dựng trên cột. Vào những thập niên 1980-1990, có hai loại tiếng động làm thức tỉnh dân cư Ban Mê Thuột: chuông nhà thờ Công Giáo Cơ đốc La Mã và tiếng loa ngay sau tiếng chuông, kêu gọi dân gian làm thể dục, tiếp theo là tin tức thế giới, quan điểm Hà Nội. Buôn Ma Thuột cách Hà Nội 1427 Km đường bộ về phía Bắc, cách Pleiku 223 km cũng về phía Bắc, cách Nha Trang 194 km về phía Đông, cách Qui Nhơn 223 km về phía Đông Nam, cách Sài Gòn 350 km về phía Nam, cách Đà Lạt 396km về phía Đông Bắc. 
        

 Dân số năm 1999 là  1667 000 người, nếu kể luôn cả tỉnh Đắc Nông, dân số lên đến 2 030 000 người. Năm 1999, tỉnh Quảng Đức cũ khoảng 363 000 người. Theo tài liệu Niên Giám thống kê năm 2002 , trước ngày 25/11 /2003 tách rời thành hai tỉnh Đắc Lắc và Đắc Nông, dân số tỉnh Đắc Lắc cũ chỉ tăng lên đến 1938 800 người, năm 2002 . tỉ lệ gia tăng mỗi năm khoảng 7 % vì ngoai mức tăng sinh -tử đã cao ở các tộcda^n cũ còn co di dân qui hoạch và di dân “tự do “. Năm  2010,  dân số riêng tỉnh Đắc Lắc có lẽ đã đến trên 2 triệu người, gồm 43 tộc dân không kể tộc dân Kinh . Khoảng 79% sống ở nông thôn . Các tộc dân cũ chiếm chưa đầy 30%: đông nhất là Ê Đê ( 18.4 % ), thứ đến M’Nong ( 4.8 % ) và Jarai ….

 

 

Tinh Đắc Lắc ngày nay gồm 13 huyện là Buôn Đôn , Cư Kuin , Cư M’Gar , Ea H’Leo ( Ea Đrăng ), Ea Kar , Ea Súp, Krông Ana ( Buôn Tráp ), Krông Bông ( Krông Kmar ), Krông Buk ( Buôn Hô ), Krông Năng, Krông Pak ( Phước An ) , Lắk ( Lạc Thiện ) M’Drăk ( Khánh Dương ) và một thị xã . Tỉnh lỵ là thị xã Buôn Ma Thuột ( Buôn Ma Thuật , Ban Mê thuột ),  trước đó có tên là Lạc Giao, thành lập chính thức năm 1995. Dân số năm 2009 khoảng 300 000 người. Buôn Ma Thuột là thành phố lớn nhất Tây Nguyên , nổi danh là “thủ đô cà phê “. Năm 1904, Pháp thành lập tỉnh Darlac ( Dak Lak ), lựa chọn tỉnh lị là Buôn Ma Thuột , thay vì lựa trung tâm thương mãi là Đôn ở sông Srepok . Dân cư đầu tiên ở tỉnh lỵ  đa số là tộc dân Ê Đê -Rhađê , nay chỉ còn chiếm ít hơn 15 % ( khoảng 40 000 người) tổng số dân tỉnh lỵ.  Đông nhất là tộc dân Kinh, thứ đến là Ê Đê, Nùng và Tày.

 

 Thay đổi dân số và thành phần các tộc dân

 

Dân số năm 1999 là 1,667, 000 người; nếu kể luôn cả tỉnh Đắc Nông , dân số lên đến 1793.400 người, và là 1938 800 người vào năm 2002 , trong số khoảng 4 triệu người tòan thể Tây Nguyên lúc đó. Năm 2010, dân số tỉnh Đắc Lắc mới, có lẽ đã trên 2 triệu người năm 2010, như đã kể trên.
 

Vùng Thượng Trường Sơn dưới vĩ tuyến thứ 17 , trước 1954- 56, gồm 20 tộc dân trong số 54 tộc dân nước nhà . Nhưng nay đã có  trên 40 tộc dân mới - cũ , sau cuộc di cư 1954- 56 và sau năm 1975 . Các năm 1957 - 1963, Tây Nguyên nhận dân di cư ” tự do “ miền Bắc và miền Thanh -Nghệ-Tĩnh, di dân “ dinh điền “ từ các vùng nghèo nàn miền Trung dưới vĩ tuyến 17 ( Quảng Trị, Thừa Thiên, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định ): mỗi địa điểm dinh điền đều có một lõi nhỏ dân di cư miền Bắc. Sau năm 1975, chánh phủ Việt Nam đẩy mạnh hơn nữa chính sách di dân lên Tây Nguyên, khi thiết lập những “Vùng Kinh tế Mới “, từ các tỉnh miền Bắc và Bắc Trung Bộ. Cọng thêm với số di dân theo qui hoạch,  chánh phủ cũng đễ cho  tiếp tục di dân tự do, từ khắp mọi tỉnh đất nước. Di dân tăng nhanh các năm 1995-1999, khi giá cà phê  quốc tế tăng cao. Cuối năm 2003, tổng số di dân mới là 557 652 người trong số này di dân tự do là 181 000 ( theo tài liệu nghiên cứu  định giá chánh sách chống đói- giảm nghèo ở tỉnh Đắc Lắc của Ngân Hàng Phát Triễn Á Châu- ADB, năm 2003). Khoảng 30 % di dân, sau 1975, là các tộc dân Tày, Nùng, Dao, Sán Chi … các tỉnh vùng cao miền Bắc.Vào những năm sau 1999, mới có nhiều di dân tộc dân Mèo -Hmong vào Tây Nguyên. Chiếu theo kiểm tra- census của Ủy Ban tộc dân thiểu số, ít người các vùng núi- CEMMA , năm 1999 , số tộc dân ít người 4 tỉnh Tây Nguyên lúc đó là khoảng 1 triệu người, trong  tổng số 4 triệu dân Tây Nguyên đã kể trên. Điều đáng nêu lên là mọi tộc dân đều có quốc tịch Việt Nam. Khác với Thái Lan, các tộc dân, ngoài tộc dân Thái ,thường không được quốc tịch Thái Lan ( theo WriteNet, UK, tháng giêng năm 2002 ) 
 

 Thập niên đầu tiên thế kỷ thứ 20 , dân cư Tây Nguyên rất thưa thớt . Năm 1956 dân số tăng đến 530 000 và năm 1976 Tây Nguyên đã có 1 226 000 người.Từ năm 1979 đến năm 1999, dân số Việt Nam tăng thêm 50% , từ 52.7 triệu  lên 79 triệu . Dân số đồng bào  tộc ( sắc ) tộc) ngoài tộc dân Kinh , cư ngụ ở vùng cao từ trung du , thượng du Bắc Việt, Trường Sơn cũng tăng 68% từ 6.6 triệu lên 11.1 triệu. Riêng Tây Nguyên và vùng cao Trường Sơn miền Trung  dân số các tộc dân( ngoài tộc dân Kinh) cũng tăng 76 % , từ 925 000 lên 1 625 000 trong vòng 20 năm. Trái với các trang web của nhóm Montagnard/Dega ở Hoa Kỳ, cho rằng Việt Nam đã thi hành chánh sách thiến- họan triệt sinh, diệt tộc đồng bào Thượng Tây Nguyên, làm cho dân số các tộc dân vùng này giảm đi từ năm 1975 và sẽ tuyệt tích năm 2019, là vô căn cứ (  chiếu theo Chris Lang đăng ở Watershed số tháng 11 /1995 - tháng 2 / 1996 ). Lớn nhất là các nhóm tộc dân Jarai ( 320 000 ) , Ê Đê- Rhade ( trên 257 000 ) , Ba Nà-Bahnar ( 181 000 ) Xê Đăng-Sedang ( 128 000 ), Hrê( 124 000 ), Koho - Cờ Ho( 121 000 ), Raglai ( 95 000 ), Mnong ( 89 000 ), Stiêng ( 66 000 ) Bru/Vân Kiều ( 53 000 ). Nhỏ nhất là hai nhóm Rmam và Brau ( khoảng 300 người mỗi nhóm ), nhưng có nhiều tộc dân Brau bên kia biên giới ở Lào và Cam Bốt.Những nhóm lớn có khuynh hướng cư ngụ tại một tỉnh Tây Nguyên. Tỉ như đa số tộc dân Ba Nà và Xê Đăng tập trung ở tỉnh Kontum, Jarai ở tỉnh Gia Lai, Ê Đê và Mnông ở tỉnh Đắc Lắc, Koho và Mạ ở tỉnh Lâm Đồng.
 

Năm 1945 , ước chừng có 300 000 người sinh sống ở Tây Nguyên , trong đó người Kinh chiếm ít hơn 10 % dân số, chưa đầy 30 000 . Nay dân Kinh đã chiếm đa số,  trên 50% dân số Tây Nguyên  . Cư dân hai tộc dân  Nùng, Tày… ở Tây Nguyên có lẽ  nay cũng đông, sĩ số không mấy thua kém( ? ) các tộc dân cũ Jarai, Ê Đê, Ba Nà, Hrê, Koho

       

 

 Từ Bình Chiêm của vua Lê Thánh Tông đến  chiến công, chiến thắng tại dinh Quảng Nam của Đô Đốc Bùi Tá Hán, đặt đồn quân  kiểm soát, thiết lập cai trị Việt ở Tây Nguyên 

Vào thế kỷ thứ 11, trên phần đất Việt Nam, có 3 khu vực: Đại Cồ Việt , Chiêm Thành, Thủy Chân Lạp, tình trạng chiến tranh liên miên, tàn sát sinh linh, bắt tù binh về làm nô lệ, hảnh diện bên chiến thắng, tủi nhục phía bại vong. Sử gia ngồi ở thành Thăng Long ghi nhận như sau:   1069 quân nhà Lý chiếm Quảng Bình, Quảng Trị: 1471 Lê Thánh Tông  chiếm Đồ Bàn; chúa Nguyễn lần lượt lấy Phú Yên ( 1611 ) Khánh Hòa ( 1653) , Bình Thuận ( 1693) . ( Tạ chí Đại Trường , Dòng Việt số 17 , năm 2005 ).Các vùng đất cao   dân Kinh chiếm được thường được gọi là đất Thượng ,đất miền cao - highlands . Không phải riêng phía Nam mà còn cả ở phía Tây. Dưới thời Minh Mạng , nhà Nguyễn Phước, các xứ Sầm Nứa, Trấn Ninh, Cam Môn ( Kham Muon ) , và Savannakhet của nước  Ai Lao bây giờ đều thuộc về Việt Nam cả ( Hồ Bạch Thảo , Dòng Việt số 17 năm 2005 ). Công cuộc tiến phía Nam mở mang bờ cỏi quan trọng , từ Hoành Sơn đến Phú Yên là do vua Lê Thánh Tông ( 1460- 1497 ) lảnh đạo. Nhà vua phải vất vả với hàng vạn quân binh, hơn 5 tháng trời,  mới phá được kinh đô Trà ( Đồ ) Bàn ( Bình Định ), bất sống vua Chiêm Trà Toàn, lấy vùng đất Chiêm Thành vừa chiếm được lập ra  thừa tuyên ( tỉnh ) Quảng Nam . ( Hoàng Đình Hiếu , Định Hướng- Mùa Xuân năm 2010 ).  Sau chiến thắng năm 1471, vua Lê Thánh Tông đã chia đất Chiêm còn lại thành 3 nước chư hầu ; Chiêm Thành, Hoa Anh và Nam Bàn. Hai nước sau này đúng là đất cao Trường Sơn vùng Thượng, thuộc các tỉnh phía Nam miền Trung Việt Nam ngày nay : Quảng Nam. Quảng Ngãi , Bình Định , Phú Yên, Khánh Hòa, Bình Thuận; những cao nguyên rộng lớn tiến xa đến cao nguyên Boloven xứ Lào ngày nay ( Nguyễn Thế Anh 2005 ). Năm 1545 , đô đốc Bắc Quân Bùi Tá Hán hành quân chiếm cứ dinh Quảng Nam ,còn ở trong tay các tướng nhà Mạc, kể cả vùng cao Quảng Nam, Quảng Ngãi, Kontum, Đắc Lắc … , lập nhiều đồn trú quân, kiểm soát, đặt nền cai trị Việt ở vùng này. Năm 1546, ông được phong là Đô tướng dinh Quảng Nam và trấn nhậm dinh này đến khi chết , năm 1568. Hai năm sau, trấn thủ kế nhiệm Nguyên Quận Công Nguyễn Bá Quýnh chuyễn giao chức tổng trấn dinh Quảng Nam cho Chúa Tiên, Nguyễn Hoàng.  
         

Tuy nhiên quyền uy Đại Việt trên các tộc dân vùng này, có phần lỏng lẻo , lý thuyết. Vì đến năm 1819, vua Gia Long đã phải cho đắp “ Tịnh Man Trường Lũy “ từ huyện Hà Đông ( Quảng Nam ) đến huyện Bồng Sơn ( Bình Định)   làm ranh giới cho các tộc dân Thượng.  Dù sao, các địa chí vua chúa nhà Nguyễn Phước đã nói tới hai ” nước” là Thủy Xá và Hỏa Xá, chư hầu - thuộc quốc của các chúa Nguyễn từ năm 1558; gồm các cao nguyên Đắc Lắc và Kontum, xứ sở các tộc dân Gia Rai , Ê Đê , Ba Nà , Xê Đăng. Hai tù trưởng  Jarai  Pleiku - Kontum tự phong là  Nga Vuơng- Hỏa Xá“ Vua Lữa “ ( Pa Tao Ngoc ) , và Đôn Vương-Thủy Xá “Vua Nước”( Patao youh ) . Nhưng các chúa Nguyễn Phước luôn luôn xem hai “ nước “ này thuộc Đại Việt: “tứ dữ thuộc quốc” , ba năm phải triều cống một lần qua tỉnh Phú Yên . Năm 1711, một phái đoàn người Thượng từ Nam Bàn, Trà Lai đã đến xin thần phục chúa Minh Nguyễn Phước Chu . Năm 1841, vua Thiệu Trị cấp cho hai vua Hỏa - Thủy Xã hàm tứ phẩm vỏ quan triều đình Nguyễn Phước. một chức phẩm  ngang hàng  tri huyện , tri châu thời Pháp thuộc hay quận trưởng thời Cộng Hòa. Vì nhà Nguyễn cai trị lỏng lẽo các vùng Thượng , nên năm 1888, một tay tứ chiến giang hồ Pháp tên là David de Mayrena đã có thể tập hợp nhiều tộc dân và tự xưng là vua Xê Đăng. Năm 1904 - 1905, chánh quyền đô hộ Pháp , sau khi tổ chức lại các tỉnh Thượng ( Mọi ) Đắc Lắc và Pleiku Derr , mới nhập hẳn  cư dân các tộc dân này vào miền Trung Kỳ - Annam  Pháp bảo hộ .

 .          Thay đổi tên gọi theo thăng trầm chánh trị lịch sử  

 

Vào thời kỳ đầu tiên của chánh quyền thực dân Pháp, vùng thượng cao nguyên chưa được hoàn toàn khám phá, tài liệu Pháp gọi là “Nội địa Mọi hinterland “. là Xứ Mọi - Pays Mọi hay đơn giản là Cao Nguyên - Hauts -Plateaux. Thập niên 1920, một công sứ ( ? ) hạng thấp là Leopold Sabatier , trước tiên hành hạt ở thủ phủ Cao Nguyên là Kontum, sau đó cai trị tỉnh Darlac, đưa nhãn hiệu Dân Miền Núi  - Montagnards,  Pháp dùng gọi tên các tộc ( sắc ) tộc cư ngụ vùng cao miền Bắc Kỳ - Tonkin Việt Nam , để gọi các tộc dân , không phải là Kinh ở  Cao nguyên miền Trung- Central Highlands.  Các nhà truyền giáo Cơ Đốc Pháp đầu thời Pháp thuộc,  không mấy thành công chuyễn đạo - convertcác đồng bào Thượng tỉnh Kontum, ngoài vài nhóm Ba Nà và Rengao ở ngoại ô Kontum, cho nên đề xướng di chuyễn tộc dân Kinh lên Cao Nguyên ( thật ra đã có nhiều dân Kinh gốc tỉnh Bình Định và Quảng Ngãi lên cư trú ở Kontum từ thời Minh Mạng, Tự Đức tránh đàn áp công giáo Cơ đốc ) , vì họ nghĩ rằng  chuyễn đạo dân Kinh vào Cơ đốc giáo dễ dàng hơn. Ngay cả các nhà dân tộc học tỉ như Oscar Salemik cũng đều nghĩ rằng các tộc dân Thượng sẽ thối lui trong tương lai, dần dần nhường chỗ cho tộc dân Kinh. Leopold Sabatier không đồng ý quan điểm  này. Khi làm công sứ tỉnh Đarlac từ năm 1923 đến 1926, Sabatier nghiên cứu ngôn ngữ, luật lệ, phong tục và tổ chức hệ thống chánh trị  tộc dân Ê Đê - Rhadê, biện cứ ngược lại giới thức giả Pháp qui ước đương thời là các tộc dân Thượng cũng dễ hấp thụ giáo dục, dễ bảo như Kinh theo chế độ cai trị Pháp . Người Pháp cũng gặp nhiều kháng cự  mạnh mẽ từ nhiều tộc dân Đắc Lắc. Đặc biệt là chiến dịch chống cự trong 23 năm của nhóm tộc dân M’Nông, do tù trưởng N’Trang Long lảnh đạo.  Sau khi Nhật đầu hàng vào tháng 8 năm 1945, phong trào Việt Minh  chủ trương làm chiến tranh du kích thu phục chủ quyền Tây Nguyên và các tỉnh Nam Kỳ còn thuộc Pháp cai trị, Các dân trí thức các tộc dân Tây Nguyên ( nhà giáo , thư lại … ) hưởng ứng Việt Minh, nhưng chánh quyền De Gaulle lúc đó lại muốn tái chiếm Tây Nguyên ( và cả 3 kỳ Việt Nam ) .Ở Tây Nguyên, Pháp trông cậy vào « hiềm khích »  giữa các tộc dân Thượng và tộc dân Kinh để lập nhưng căn cứ thân Pháp. Trong khi Việt Minh và Pháp đang thương thuyết ở Đà Lạt năm 1946, Pháp phong Đô Đốc Thierry D’Argenlieu làm Toàn quyền Đông Pháp. D’Argenlieu  đặt biên giới tự trị dưới quyền Pháp,  cho Xứ Dân Miền Núi miền Nam Đông Pháp - Pays Montagnard du Sud Indochinois - PMSI , mục đích ngăn ngừa, chống lại tuyên cáo các nhà chủ nghĩa quốc gia Việt Nam là vùng này thuộc chủ quyền Việt Nam  và ý niệm chủ quyền này được mọi lảnh tụ đảng pháiViệt Nam đương thời yêu chuộng, phổ biến. Ở hội nghị  Đà Lạt, cả hai lảnh tụ Việt Minh Võ Nguyên Giáp ( Bộ Quốc Phòng ? ) và Đại Việt Quốc Dân Đảng Nguyễn Tường Tam ( nhà văn Nhất Linh, bộ trưỡng Ngoai Giao,thật ra là chủ tịch đảng Đại Việt Dân Chính, một đảng liên minh ba đảng quốc gia ) chánh phủ Liên Hiệp Việt Nam, đều cương quyết đòi bải bỏ PMSI ( và Nam Kỳ- Cochinchine, thuộc địa Pháp) trả lại cho quốc gia Việt Nam. Năm 1949, muốn cho vua Bảo Đại chịu nhận làm quốc trưởng Việt Nam, Pháp chịu trả lại Nam Kỳ cho Việt Nam, nhưng không chịu buông hẳn PMSI, trả lại chỉ riêng cho vua nhà Nguyễn Phuớc dưới tên là Hoàng Triều Cương Thổ- Domaine de la Couronne -Royal Crown Land. Các quan đầu tỉnh cai trị vẫn là Pháp. Nhưng chánh phủ quốc gia lúc đó lại đặt ngay PMSI trực thuộc Trung Phần , gọi tên là Cao Nguyên Trung Phần- Central High Plateaux. Thời Cộng Hòa ( 1955- 75 ) vẫn giữ tên là Cao Nguyên Trung Phần hay Cao Nguyên miền Thượng. Sau Điện Biên Phủ năm 1954, và chia đôi đất nước các tri thức mặt nổi thuộc các tộc dân Tây Nguyên di chuyễn tạm thời ra Bắc, nhưng trí thức Thượng mặt chìm vẫn tồn tại hoạt động. Một đại tá ( ? ) miền Bắc cải trang thành đồng bào Thượng, trên đưòng xâm nhập Tây Nguyên năm 1959 ở biên giới hai tỉnh Plei ku và Kontum,  bị phục kích bỏ lại một bản đồ địa lý chi tiết in ở Nga Sô, ghi rỏ những mối liên lạc - giao liên tình báo quân sự tại hầu hết mọi địa điểm Dinh điền và các buôn Thượng. Quân đội miền Bắc tấn công chiếm tỉnh lỵ Buôn ma Thuột đầu năm 1975, có sự trợ giúp của Phong Trào FULRO ( Front Unifié de La Lutte des Races Opprimées - Mặt Trận Thống Nhất Chiến đấu của các Tộc dân bị Áp Bức ), thành lập năm 1964 và bị dẹp tan mau chóng, duới sự lảnh đạo của Y Bham Enoul, tộc dân Ê Đê, phải trốn sang Cam Bốt; mãi cho đến khi Khmer Đỏ thắng trận và xử tử . Năm 1960, Y Bham cũng là lảnh tụ Ê Đê Phong trào Tự trị Miền Thượng - Bajaraka( Bahnar, Jarai, Rhadé, Koho ), trong tổ chức Mặt Trận Giải Phóng Miền Nam, do một lảnh tụ Ê Đê khác là Y Bih Aleo lảnh đạo. 
 

Sau năm 1975,  lại có tên mới là Tây Nguyên - Western Plateau. Sau đó, hành chánh đất nước chia ra làm 8 vùng : Đồng Bằng Sông Hồng , Đông Bắc, Tây Bắc, Bắc Trung Bộ, Duyên hải Nam Trung Bộ , Tây Nguyên , Đông Nam Bộ , Đồng Bằng Sông Cửu Long . Tây Nguyên, dịch  chánh thức là Central Highlands như Hoa Kỳ dịch tên miền Thượng Trung Phần trước đó. Ngày nay Tây Nguyên  gồm 5 tinh là Kontum, Gia Lai, Đăk Lăk - chia hai thành Đắk Lắk và Đắc Nông, Lâm Đồng, tổng diện tích là 54 475km2 như đã kể trên. Trong thập niên 1980, phong trào Tây Nguyên độc lập ( FULRO)   tái phát, đánh phá quân sự, dọc theo biên giới Tây Nguyên và Cam Bốt- Lào. Nhưng đến năm 1983, FULRO dần dần bị đẩy lui khỏi lảnh thổ Việt Nam -Tây Nguyên . phải chạy trốn sang Cam Bốt. Đến năm 1992, FULRO buông võ khí đầu hàng cho Ủy Ban Hòa Bình Liên Hiệp Quốc, theo thỏa hiệp hòa bình với chánh phủ Cam Bốt ( Chris Lang, Watershed tháng11/1995 và tháng 2/ 1996 ).   

 

Địa hình , sinh thái   

 

Tỉnh Đắc Lắc là một vùng Tây Nguyên núi non; những cao nguyên 400- 800m trên mặt biển, 35 % lảnh thổ là núi cao 1000- 1200m và những thung lũng -bình nguyên sập lún . Riêng cao nguyên Đắc Lắc Buôn Ma Thuột chiếm 53.5 %.  Núi cao nhất là Chư Yang Sin 2405m, phía Khánh Hòa - Lâm Đồng, còn cao hơn cả núi Chư Hmu ( Hòn Vọng Phu - Mẹ Bồng Con ) cao 20 51m phía ranh giới Phú Yên - Khánh Hòa- Đắc Lắc, Cà Đung 1978m, Chư Ba Nac 1853m… Quanh thị xã Buôn Ma Thuột, đất đai khá bằng phẳng. Cao Nguyên M’Drak ( Khánh Dương ) cao độ chừng 500m, nắm giữa Buôn Ma Thuột và Ninh Hòa, có dạng luợn sóng nghiêng về phía Tây, thấp dần về phía Đông Nam đến hồ Lắk - Lạc Thiện. Thung lũng Lăk, nằm về phía Đông Nam Buôn Ma Thuột, trên đường đi về Đức Trọng phía Nam Đà Lạt,  có nhiều hồ và nhiều đất phù sa úng thủy , trủng đọng nước của hai sông Krông Anna và Krông Knô. Phía Tây Buôn Ma Thuột là bình nguyên Ea (Ia) Sup cao độ 200- 300m. Giới hạn bình nguyên này về phía Bắc là cao nguyên Pleiku. Các núi non ở bình nguyên này ít khi cao đến 500m: Chu Can 483m, Yok Đôn 472m, Yok Đa 472m, Phía Bắc có phần cao hơn, như dãi núi thạch cương - granit  Chư Pha cao 922m.     
   

             Rừng tỉnh Đắc Lắc chia ra hai vùng sinh thái. Một là vùng  Rừng Ẩm ướt nhiệt đới- Moist Forests miền Đông Đông Dương  và thứ hai là Rừng Khô hạn - Dry Forestsmiền Trung Đông Dương, kéo dài sang tận Cam Bốt, lớn nhất loại rừng khô hạn điển  hình này tại Việt Nam. Công viên Quốc Gia Yok Đôn là rừng rụng lá nữa chừng - semi deciduous forest, ( hay rừng thưa bán khô hạn ), xếp vào loại rừng bảo vệ. Ở đây, lượng mưa nhỏ đi và trong năm có mùa khô hạn. Thảo mộc thiên nhiên có rừng họ Dầu, có các loài Dipterocarpus intricatus, Shorea vulgaris , Dipterocarpus obtusifolius .. .Vài rừng bảo vệ khác là các khu Dự trữ Thiên nhiên Natural Reserves Chu Yang Sin, Nam Ca, Nam Lung có một khu Bảo tồn Văn hóa Lịch sử tại Hồ Lăk. Năm 2003, Đắc Lắc  cũ ghi là có 1061 020 ha ( 56 % diện tích ) ghi là rừng thiên nhiên, nhưng chỉ có 185 933 ha là được bảo vệ một phần nào đó. Rừng công viên Yok Don, hổ trợ và bảo vệ Chà vá chân đen - Black shanked douc langur Pygathrix nigripes thuộc loài thú linh trưởng Voọc mũi hếch, voi Á châu, cọp, bò tót - bangten và nhất là con min - gaur dễ bị hiểm nguy tuyệt chủng .

         

  Sông ngòi và khí hậu

 

Ngoài vài đầu nguồn các sông như Ia Krong Naka , Ia Krông Hnang, sông Hinh đổ về Sông Ba, ra biển Đông, ba chi nhánh lớn của sông Srepok chảy về hệ thống sông Mê Kông. Sông Ea H’ Leo và hai chi lưu Ia Drang và Ia Sup  phía tây Pleiku, rồi theo hướng Đông Tây, đổ về sông Srepok; sau đó chảy vào sông Mê Kông ở StungTreng ( Cam Bốt ). Sông Srêpok, dài 332 km, có 2 nhánh chính tại Đắc Lắc là Krông Ana và Krông Knô. Krông Ana chảy ở phía Đông Nam tỉnh nhà, theo hướng Đông Tây, có nhiều phụ lưu là Krông Bông, Krông Buk, Krông Pak. Krông Nô ( Knô )  bắt nguồn từ phía Tây Bắc cao nguyên Lâm Viên ( Lang Biang ) rồi chảy theo hướng Đông Nam -Tây Bắc. Hai sông này họp lại thành sông Ea Krông , tạo nên nhiều đất phù sa phía Đông Nam Buôn Ma Thuột . Ngoài các sông kể trên Đắc Lắc còn có nhiều hồ đẹp như Ea Kao , Eas nô, Eo Đôn , hồ Lak .Trên một số sông, suối có nhiều thác đẹp như Dray Nu, Thác Gia Long, DraySap, Ba Tầng , Diệu Thanh ….
 

Khí hậu Đắc Lắc ôn hòa. Trung bình nhiệt độ hàng năm là 24 0 C. Khác biệt khoảng 50C , giữa tháng nóng nhất và tháng lạnh nhất. Mùa khô kéo dài từ tháng 11 đến tháng 4 năm tới. Khí trời khá lạnh, nhiều gió thổi và rất khô khan. Mùa mưa xảy ra từ tháng 5 đến tháng 10 . Vũ lượng cao nguyên Buôn Ma Thuột chừng 1900mm /năm , nóng hơn cao nguyên Pleiku, vì cao độ thấp hơn. Tháng nóng nhất là 250C và tháng lạnh nhất là 200C . Ở cao nguyên M’ Drak , giữa Buôn Ma Thuột và Ninh Hòa, mưa khởi sự trễ hơn và lượng mưa nhiều hơn ( 2800mm )

 

 

Trong số các hồ đẹp đã kể ra , phải nói thêm đến hồ Lăk- Lạc Thiện , cách tỉnh lỵ 56 km về phía Nam , gần quốc lộ. số 26 . Nước hồ có núi thấp bao quanh là nơi trú ngụ nhiều loài chim đồng lầy - wading birds . Bên cạnh hồ là lâu đài Bảo Đại, vị vua cuối cùng nhà Nguyễn Phước. Đứng trên ban công tầng thứ hai, du khách thấy rỏ viễn cảnh thung lùng Lăk và hồ Lắk .   Ở đó vẫn còn thuyền vua ngự chơi ngắn ngũi , mỗi khi vua đến ở lâu đài này. 

Tháp Dray Sap, cách tỉnh lỵ 30km . Theo tiếng Ê Đê , Draysap là Tháp Sương Mù - Fall of Mist. Theo quan sát, dòng nước chảy mạnh rơi xuống mặt nước bên dưới làm nước đầy không khí , tạo ra một đám mây hơi sương mù khắp thác. Tiếng động nước rơi nghe được suốt năm, từ nơi xa. Nhiều thác Việt Nam cũng đẹp, nhưng có lẽ không bằng thác Niagara hay thác Victoria đâu !
 

 Buôn Đôn phía Tây Bắc Đà Lạt trong tỉnh Đắc Lắc gần biên giới Cam Bốt. Xã Buôn Đôn nằm trên bờ sông Srê Pok cách Buôn Ma Thuôt chừng 50km. Buôn Đôn nổi tiếng  là nơi săn voi và huấn luyện voi. Đây là   một vùng dân chưa hề di cư, hay du mục, nhờ phát triễn săn voi và săn thú lớn liên tục từ lâu đời , biến Buôn Đôn thành nơi buôn bán sầm uất của Tây Nguyên. Buôn Đôn còn nổi tiếng nhờ các  Bru, những lảnh tụ  uy vũ nghề voi. Tiếng đồn voi Buôn Đôn vang dội đến Ấn Độ, Pháp. Y Pui, năm 1985 đã 102 tuổi, đã huấn luyện, thuần hóa  450 con voi săn được và nguyên là quản tượng của vua Bảo Đại.
 

Những danh lam khác nên tham quan cho biết là công viên Giu Yok, rộng 58 000 ha rừng nguyên thủy nhiệt đới, cách tỉnh lỵ 40 km; Buôn Jun bên cạnh hồ Lăk là một làng điển hình tộc dân M’Nông; Chùa Khai Đoan do tộc dân Kinh xây cất từ năm 1951 đến năm 1953, ở một quảng trống giữa tỉnh lỵ; nhà tù Buôn Ma Thuột Pháp giam giữ các nhà chánh trị Việt Nam: các hầm Dak Tua v.v.

( Irvine, Ca Li - Hoa Kỳ , ngày 24/7/2010
Trở lại Trang KH